काठमाडौँ : भुटानमा मानवअधिकार निषेधित छ। प्रजातन्त्र नामको निरङ्कुश शासन छ। नागरिक अधिकारको माग गर्दा सजाय दिने गरिएको छ। ज्यान जोगाउन देश छोडेर भाग्न नसक्नेलाई जेल कोचिएको छ। भुटानका राजनीतिक बन्दी रिहाइका लागि अन्तर्राष्ट्रिय अभियानका अनुसार अन्यायविरुद्ध आवाज उठाउँदा ३५ जनालाई बन्दी बनाइएकाको छ।

भुटानको निरङ्कुशता विरुद्ध आवाज उठाउँदै आएका मध्ये कतिपयको शरण लिएको देशमा निधन भएको छ। भुटानी शासकले सन् १९९० देखि लखेटेकाहरू स्वदेश फिर्तीको पहल गरिदिन गुहार मागिरहेका छन्। भुटानी शासक भने आफ्ना नागरिकलाई स्वदेश फर्काउन तयार नै छैन। भुटानको नागरिकता बाहकलाई भुटान प्रवेश गर्न प्रतिबन्ध छ।

भुटानी शासकको अन्याय अत्याचारले सीमा पार गर्दा पनि छिमेकी देशहरूले बोलिदिएका छैनन्। विशेष गरी भुटानलाई आर्थिक सहयोग गर्दै आएका देशहरू मौन बसिदिएका छन्। बरु आफ्नो देशमा शरण दिएर राखेका छन्। विश्वव्यापी मानवअधिकारको दुहाई गर्ने देश अमेरिकामा शरण लिएका भुटानी नागरिकले पर्यटक भिसामा समेत भुटान जान पाइरहेका छैनन्।

भुटानी नागरिकको दबाइएको मानवअधिकार र प्रजातन्त्र बहालीका लागि निरन्तर खबरदारी गर्ने मध्येका एक डा. गोविन्द रिजालको आफ्नो देश फर्कने चाहना अधुरै रह्यो। ५२ वर्षीय रिजालको काठमाडौँ कीर्तिपुरमा गाडीले हानेर ज्यानै लियो।

स्वर्गीय डा. रिजालले भुटान सम्बन्धी मुद्दाहरूमा छलफल गर्न तटस्थ विज्ञहरू ल्याउन र भुटान भित्र बहस गर्न निषेधित मानिएका मुद्दाहरूमा भुटानीहरूलाई जानकारी गराउन भुटान वाच बहस शृङ्खला सुरु गरेका थिए।

भुटान वाच बहसका लागि सम्भावित विज्ञहरूको सूची तयार गरेका मात्रै थिएनन् रिजालले ती विज्ञहरूसम्मको सहज पहुँचका कारण प्यानलमा रहन समेत मनाएको भुटानी राजबन्दी रिहाइका लागि अन्तर्राष्ट्रिय अभियानका संयोजक राम कार्की बताउँछन्। कार्की भुटान वाच बहस शृङ्खलाको अमेरिकास्थित आशिका धौरालीको सहयोगमा आयोजक थिएँ।

रिजालले इच्छुक भुटानी लेखक र बुद्धिजीवीहरूलाई प्राविधिक लेखन सीप प्रदान गर्न कार्यशाला आयोजना गर्ने योजना बनाएको कार्कीले उल्लेख गरेका छन्। लेख्न सक्ने सबैले आ–आफ्नो कथा लेख्न थाल्नुपर्छ भन्ने डा रिजालको विश्वास थियो र त्यसका लागि उनी त्यो गर्ने सीप सिकाउन चाहन्थे कार्कीले स्मरण गरेका छन्।

संयोजक कार्कीले स्वर्गीय रिजाललाई यसरी सम्झिएका छन् :

मेरा प्रिय मित्र तथा सहकर्मी डा गोविन्द रिजालको दुखद निधनको आज १३ औँ दिन हो।

स्वर्गीय रिजाल ५२ वर्षका भुटानी विद्वान तथा नेपालमा रहेका भुटानी शरणार्थीहरूको नेता थिए र ५ मे २०२४ मा काठमाडौँमा दुर्घटनामा निधन भएको थियो। उनी एक वैज्ञानिक, शिक्षक, भुटानी मानवअधिकार नेता, लेखक, विचारक, प्रेस स्वतन्त्रता कार्यकर्ता, विद्वान, सम्पादक, संरक्षक र कीर्तिपुरस्थित त्रिभुवन विश्वविद्यालयका वरिष्ठ प्राध्यापक थिए।

मैले सन् २००७ देखि स्वर्गीय रिजालसँग काम गर्ने सुअवसर पाएको थिएँ, तर २०१७ मा उनले मलाई नेदरल्यान्ड्समा बेच्नको लागि आफ्नो पुस्तक ‘परदेशी इन प्याराडाइज’को ठुलो भाग पठाउँदा हामी झनै नजिक भयौ।

मैले भुटानमा मानवअधिकार र लोकतन्त्रको वकालत गर्न उनको पुस्तकलाई हतियारको रूपमा प्रयोग गरेँ, जसको कारणले उनको पुस्तक यहाँका भुटानबारे जानकारहरूबीच प्रसिद्ध बन्न पुग्यो।

मैले भुटानी शरणार्थीहरू र भुटानमा प्रजातन्त्र र मानवअधिकारका लागि उनीहरूको आन्दोलनको बारेमा ती मानिसहरूलाई बुझाएपछि उनको पुस्तक बेच्ने सजिलो भएको देखेर डा रिजालले मेरो प्रशंसा गर्दै बारम्बार फेसबुक पोस्टहरू लेखेका थिए।

२०१९ मा डा गोविन्द रिजाल, इन्द्र अधिकारी, म र अन्य केही साथीहरू भुटान वाचको टोली सदस्य बन्न पुग्यौ। पछि, उनी द भुटान जर्नलका सह-सम्पादक भए अर्को सम्पादक इन्द्र अधिकारी थिए र भुटान वाचले जर्नल २०२० मा प्रकाशन गर्न थाल्यो।

संयोजकको हैसियतमा मैले भुटान वाचको सुचारु कामका बारेमा छलफल गर्न र भुटान वाचलाई सुनिश्चित गर्न नियमित बैठकहरू आयोजना गरेँ। जर्नलमा विभिन्न अनुसन्धानकर्ताहरूबाट पर्याप्त लेखहरू आउन सकेको थिएन।

त्यसै कारणले स्वर्गीय रिजालले भुटानी विद्वान र लेखकहरूको सूची बनाए र भुटान जर्नलका लागि लेख लेख्न प्रोत्साहित गर्न प्लेटफर्म सिर्जना गरे। रिजाल र इन्द्र अधिकारीको अथक प्रयासले निकै चुनौतीका बाबजुद भुटान वाचले आफ्नो वार्षिक द भुटान जर्नल २०२० देखि २०२४ सम्म निरन्तर प्रकाशित गरेको छ।

स्वर्गीय रिजाल र मैले भुटान सम्बन्धी मुद्दाहरूमा छलफल गर्न तटस्थ विज्ञहरू ल्याउन र भुटान भित्र बहस गर्न निषेधित मानिएका मुद्दाहरूमा भुटानीहरूलाई जानकारी गराउन २०२४ मा भुटान वाच बहस शृङ्खला सुरु गरेका थियौँ।

स्वर्गीय रिजालले छलफल कार्यक्रमका लागि सम्भावित विज्ञहरूको सूची तयार गरेका छन्। ती विज्ञहरूसम्मको सहज पहुँचका कारण डा रिजालले विज्ञहरूलाई प्यानलमा रहन मनाएका थिए र म अमेरिकास्थित युवा सर्कल आशिका धौरालीको सहयोगमा आयोजक थिएँ।

उनले इच्छुक भुटानी लेखक र बुद्धिजीवीहरूलाई प्राविधिक लेखन सीप प्रदान गर्न कार्यशाला आयोजना गर्ने योजना बनाएका थिए। लेख्न सक्ने सबैले आ–आफ्नो कथा लेख्न थाल्नुपर्छ भन्ने डा रिजालको विश्वास थियो र त्यसका लागि उनी त्यो गर्ने सीप सिकाउन चाहन्थे।

उनको मृत्यु हुनुभन्दा एक दिन अघि, उनले मलाई भुटानमा प्रेस स्वतन्त्रताको मुद्दामा छलफल कार्यक्रम आयोजना गर्न सल्लाह दिए। पेरिसस्थित रिपोर्टर विदाउट बोर्डर्सले ३ मे २०२४ मा प्रकाशित प्रेस स्वतन्त्रता सूचकाङ्कमा भुटान ९० बाट १४७ औँ स्थानमा झरेको छ।

रिजाल र म त्यो कार्यक्रमको योजना बनाउन नेदरल्यान्ड्सको समय ३ बजे बजे भेट्दै थियौँ, तर दुर्भाग्यवश, उनको दुखद मृत्युको खबर मलाई हाम्रो निर्धारित भर्चुअल बैठकको १५ मिनेट अघि पुग्यो जसको लागि मैले तयारी गरिरहेको थिएँ। डा. रिजाल भुटानी शरणार्थी समुदायले लिएका लगभग सबै आवश्यक पहलहरूको एक हिस्सा थिए। उनले भुटानी बौद्धिक समुदायसँग उत्कृष्ट सम्बन्ध र विश्वभरका विज्ञ र विद्वानहरूसँग उत्कृष्ट सम्बन्ध बनाएका थिए।

उनको मृत्युको अन्तिम घडीसम्म नजिकबाट काम गर्ने व्यक्तिको रूपमा, मैले डा. रिजाललाई धेरै राम्ररी जान्ने मौका पाएको छु। रिजाल उचित गृहकार्य र ठोस डेटाको साथ छलफलमा बस्थे। अन्य जस्तो नभई, रिजाल सधैँ भुटान र भुटानी जनताका मुद्दाहरूमा विवादित दृष्टिकोण भएका मानिसहरूसँग संलग्न हुन चाहन्थे।

कुनै पनि कुरालाई प्रत्यक्ष रूपमा अस्वीकार गर्दैन थिए तर अप्रत्यक्ष रूपमा उनले अस्वीकार गर्ने शब्दहरू छान्थे। मेरो अनगिन्ती भिडियो कलको क्रममा, रिजाल उनको कार्यालयमा बसेका हुन्थे। हामी जस्तो नभई, उनले हाम्रो वार्तालापको महत्त्वपूर्ण बुँदाहरू लेख्दथे। रिजाल सूचनाको एक ठुलो भण्डार थिए।

एक दिन भुटान फर्कन सकिनेमा उनी विश्वस्त थिए। उनको कामको नैतिकता अतुलनीय थियो। उनले कहिल्यै आराम गरेनन्, कहिल्यै थकित भएनन्। यदि तपाईँले रिजाललाई समीक्षा गर्नको लागि मस्यौदा पठाउनुभयो भने, तपाईँले उल्लेखनीय छोटो अवधिमा उनको प्रतिक्रिया पाउन सक्नुहुन्थ्यो।

डा. रिजालका शब्दहरूले सधैँ तौल राख्थे, र भुटानी जनताका लागि मैले गर्ने वकालतको काममा उनले गहिरो प्रभाव पारेका थिए।राम कार्की जस्ता दश जना कार्यकर्ता हाम्रो आन्दोलनलाई हुने थिए भने हाम्रो आन्दोलनले सही दिशा पाउन सक्ने उल्लेख गरेको उनको फेसबुक पोस्टले मेरो प्रयासलाई समुदायले नजिकबाट नियालिरहेको महसुस गरेको थिए। उहाँका शब्दहरू मेरो लागि निरन्तर प्रेरणा र ऊर्जाको स्रोत थिए।

डा. रिजाल भुटानको राष्ट्रिय हित र क्षेत्रीय सार्वभौमसत्ताको विषयमा निकै सचेत थिए र हरेक पटक हामी हाम्रो देश भुटानको विरुद्धमा नभई मानवअधिकार उल्लङ्घन र भुटानी जनता माथि हुने अन्यायका विरुद्धमा मात्रै रहेको भनी भनिरहन्थे।

छलफलमा शब्द छनोट गर्दा उनी निकै सचेत भएर गर्दथे।यसरी मैले डा. रिजाललाई निर्वासनमा रहेका राष्ट्रवादी र देशभक्त भुटानी नेताहरू मध्ये एक पाएको थिए।र उनी लगायत इच्छुक भुटानी शरणार्थीहरूको सम्मानजनक स्वदेश फिर्ताको लागि धेरै आशावादी थिए।

अब उनको अभूतपूर्व निधनले भुटानले एक देशभक्त गुमाएको छ र निर्वासनमा रहेका हामीले हाम्रो आन्दोलनको एउटा बलियो स्तम्भ गुमाएका छौ।

अहिले यदि उनी उदारवादी लोकतान्त्रिक देशको नागरिक भएको भए उनको निधनमा राष्ट्रिय शोक हुने थियो तर दुर्भाग्यवश नेपालमा शरणार्थी थिए तरै पनि वैज्ञानिक र त्रिभुवन विश्वविद्यालयका प्राध्यापकको हैसियतमा उनले शिक्षाविद् बुद्धिजीवीमा राम्रो ख्याति कमाएका थिए।उनको अन्त्येष्टिमा त्यस्ता मानिसहरूको ठुलो सङ्ख्यामा सहभागिता देख्न सकिन्थ्यो।

हामीले डा.रिजालको अधुरो मिसन पूरा गर्नको लागि हाम्रो क्षमतालाई बलियो बनाउन आवश्यक छ, र यो हाम्रो प्यारो डा. रिजालको विरासत जोगाउन हामीले गर्ने सबैभन्दा राम्रो र उपयुक्त सम्मान हुनेछ।

अन्त्यमा डा.रिजालको दिवङ्गत आत्माको चिरशान्तिको कामना गर्दै शोकसन्तप्त परिवारजनमा हार्दिक समवेदना प्रकट गर्न चाहन्छु। हाम्रा अति प्यारा डा. रिजालको आत्मालाई शान्ति मिलोस्।

राम कार्की
गोविन्द रिजालका नजिकका साथी
हेग