नेपालमा प्रायः सुनिन्छ,“हामीले अमेरिकी लोकतन्त्रबाट सिक्नुपर्छ।” तर अमेरिकाको आजको शक्ति र सम्पन्नतालाई के साँच्चै लोकतन्त्रकै उपज मान्न सकिन्छ? सतही उत्तर हो—हो। तर गहिरिएर हेर्दा वास्तविकता निकै फरक देखिन्छ।

लोकतन्त्र र पुँजीवाद

अमेरिका लोकतान्त्रिक पनि हो, पुँजीवादी पनि। तर लोकतन्त्र मात्रले सम्पन्नता ल्याउँछ भन्ने मान्यता गलत हो।

ग्लोबल साउथका धेरै लोकतान्त्रिक मुलुकहरू अझै गरिब छन्, जबकि अधिनायकवादी शासन भएका चीन, सिंगापुर वा खाडीका राजतन्त्रहरूले पनि तीव्र आर्थिक वृद्धि देखाएका छन्।

यसले के देखाउँछ भने अमेरिकाको समृद्धि लोकतन्त्र होइन, बजार–पुँजीवाद र विश्वव्यापी वर्चस्वबाट आएको हो।

धन–सम्पत्तिको आधार

अमेरिकाको सुरुआती धनीपन आदिवासी भूमिको कब्जा, अफ्रिकी दास श्रम र प्राकृतिक स्रोतको शोषणमा टेकेर उभिएको हो। त्यसपछि औद्योगिक क्रान्ति, आप्रवासी श्रमिक, कोइला र तेलले त्यसलाई थप बलियो बनायो।

दुवै विश्वयुद्धले युरोप र एसियाका अर्थतन्त्र ध्वस्त पार्दा अमेरिका प्रमुख औद्योगिक शक्ति बनेर अग्रपङ्क्तिमा आयो।

सैन्य शक्ति र हतियार व्यापार

आजसम्म पनि अमेरिका संसारकै सबैभन्दा ठुलो सैन्य बजेट राख्छ। उसको हतियार उद्योगले मित्र देशहरूलाई अमेरिकी आपूर्तिमा निर्भर बनाइराखेको छ।

अमेरिकी सेना स्रोत र रणनीतिक पहुँच सुरक्षित गर्न प्रयोग हुन्छ—मध्यपूर्वको तेल, अफ्रिकाका खनिज, एसिया–प्रशान्तका सैन्य आधार।

वित्तीय वर्चस्व

अमेरिकी डलर दोस्रो विश्वयुद्धदेखि नै विश्वको प्रमुख रिजर्भ मुद्रा रह्यो। आज पनि तेलजस्ता महत्त्वपूर्ण वस्तु डलरमै किनबेच हुन्छन्।

विश्व बैङ्क र आइएमएफजस्ता संस्थाहरू वासिङ्टनमा बसेर विकासशील मुलुकमा निजीकरण, मितव्ययिता(austerity) र उदारीकरणका नाममा नवउदारवादी नीतिहरू थोपर्छन्।

वाल स्ट्रिट, सेयर बजार र ठुला प्रविधि कम्पनीहरूले विश्वव्यापी वित्तीय र डिजिटल पूर्वाधारमा प्रभुत्व जमाएका छन्।

बजार–पुँजीवादको शोषण

अमेरिकी कम्पनीहरूले विकासशील मुलुकबाट सस्तो कच्चा पदार्थ निकाल्छन् र त्यहीलाई प्रशोधन गरेर महँगो दाममा बेच्ने गर्छन्।

सस्तो श्रमबल एसिया, अफ्रिका, ल्याटिन अमेरिकाबाट आउँछ, तर नाफा अमेरिकामै थुप्रिन्छ।

बौद्धिक सम्पत्ति अधिकार (patents, copyrights) ले औषधि, प्रविधि, मनोरञ्जन उद्योगमा अमेरिकी एकाधिकार कायम रहन्छ।

लोकतन्त्रले धनी बनायो भन्ने मिथक

अमेरिकी लोकतन्त्र पुँजीवादसँग गाँसिएको छ। तर त्यहाँ पनि राजनीति पैसाले नै चल्छ—कर्पोरेट लॉबिङ, “डार्क मनी,” अर्बपतिहरूको चुनावी खर्च।

यस्तो अवस्थामा लोकतान्त्रिक आदर्शभन्दा बढी आर्थिक शक्ति नै निर्णायक हुन्छ। आज अमेरिकी लोकतन्त्र नै असमानता, ध्रुवीकरण र कर्पोरेट नियन्त्रणका कारण सङ्कटमा छ।

निष्कर्ष

अमेरिकाको सम्पन्नता लोकतन्त्रकै कारण होइन। यसको पुँजीवादी विस्तार, सैन्य शक्ति, वित्तीय नियन्त्रण र विश्वव्यापी शोषणकै परिणाम हो। लोकतन्त्रले त्यसलाई केही स्थिरता र वैधता दिएको छ, तर वास्तविक इन्जिन भने अमेरिकाले आफ्नै पक्षमा विश्वका नियम बनाउन सक्ने क्षमतामा छ।

(यो सामग्री संविधान सभा सदस्य सुनिल बाबु पन्तको फेसबुक पोस्टबाट लिएका हौँ।)