समाजलाई हँसाउने, झस्काउने र सोच्न बाध्य पार्ने एउटा माध्यम हो – हास्यव्यङ्ग्य। टेलिभिजन, रेडियो वा सामाजिक सञ्जालमा प्रसारित हुने कार्यक्रमहरूले मनोरञ्जन त दिन्छन् नै, तर त्यसैसँगै समाजका विडम्बना, असमानता र विकृति उजागर गर्ने काम पनि गर्छन्।

नेपालमा लोकप्रिय हास्य प्रधान टेलिभिजन कार्यक्रम “कमेडी विथ च्याम्पियन” ले पनि विभिन्न सामाजिक यथार्थलाई हल्का व्यङ्ग्यात्मक शैलीमा प्रस्तुत गर्ने गरेको छ। तर, जब यो कार्यक्रम वा यस्तै शैलीका हास्यले महिलामाथिको हिंसा, पितृसत्तात्मक मानसिकता र लैङ्गिक विभेदलाई छुन थाल्छ, त्यतिबेला हामीले गम्भीर प्रश्न सोध्नुपर्ने हुन्छ – के हास्य केवल मनोरञ्जनको लागि मात्र हो, कि यो समाजको यथार्थ बदल्ने हतियार पनि हो?

नारीवाद भन्नाले केवल महिलाको अधिकार खोज्ने आन्दोलन मात्र होइन, समानता, स्वतन्त्रता र न्याय खोज्ने विचारधारा हो। नेपालजस्तो परम्परागत पितृसत्तात्मक समाजमा महिलाहरू अझै पनि दोस्रो दर्जाको नागरिकझैँ व्यवहार पाइरहेका छन्।

विवाहमा जबरजस्ती गर्ने प्रथा अझै कायम छ, दाइजो प्रथाले महिलालाई बोझ बनाइरहेको छ, कार्यस्थलमा महिलाले पुरुष बराबर तलब र अवसर पाउन सकेका छैनन्, घरायसी हिंसा र शारीरिक दुर्व्यवहार अझै प्रचुर मात्रामा विद्यमान छ, र सामाजिक मान्यतामा पुरुष प्रधान सोच गहिरो गरी रोपिएको छ।

यी सबै समस्याहरू आज पनि जीवित छन्। महिलाले शिक्षामा उल्लेख्य प्रगति गरे पनि समान अवसर अझै प्राप्त गर्न सकेका छैनन्। यसैले, नारीवाद नेपालको लागि आयातित विचार होइन, बरु आवश्यक सामाजिक परिवर्तनको आधार हो।

नेपालमा महिलामाथि हुने हिंसा केवल समाचारको विषय मात्र होइन, प्रत्येक दिनको वास्तविकता हो। घरेलु हिंसा, बालविवाह, कार्यस्थलमा हुने यौन शोषण, सामाजिक अपमान र मानसिक पीडा, यी सबै घटनाले महिलालाई आत्मविश्वासहीन मात्र बनाउँदैनन्, बरु समाजलाई पनि अन्धकारतिर धकेल्छन्।

महिलामाथि हिंसा हुनु भनेको केवल एक व्यक्तिको अधिकार उल्लङ्घन होइन, बरु सम्पूर्ण समाजको असमानता र विकासलाई अवरुद्ध गर्ने अवस्था हो।

हास्य र व्यङ्ग्य : समाजको दर्पण

हास्यलाई धेरैले केवल रमाइलो गर्ने साधन ठान्छन्। तर वास्तवमा हास्य सशक्त सामाजिक आलोचनाको माध्यम हो। जब हामी हाँस्छौँ, तब हामी वास्तविकता पनि बुझ्छौँ।

“कमेडी विथ च्याम्पियन” जस्ता कार्यक्रमहरूले राजनीतिक भ्रष्ट्राचार, सामाजिक कुरीति र जनताको पीडा व्यङ्ग्यात्मक शैलीमा प्रस्तुत गर्छन्। तर त्यही क्रममा जब महिलासम्बन्धी संवेदनशील विषयलाई प्रस्तुत गरिन्छ, त्यसले दुई किसिमको प्रभाव पार्छ।

एकातिर यसले महिलामाथिको हिंसा, विभेद र असमानतालाई हाँसोभित्रै आलोचना गरेर समाजलाई सचेत बनाउन सक्छ। अर्कोतिर, यदि गलत रूपमा प्रस्तुत गरियो भने, महिलाको पीडालाई मनोरञ्जनको सामग्री बनाइन्छ र हिंसा पीडितलाई नै हाँसोको पात्र बनाइन्छ।

यसैले, हास्यले कस्तो दृष्टिकोण लिन्छ भन्ने कुरा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

“कमेडी विथ च्याम्पियन” र महिलासम्बन्धी प्रस्तुति

यो कार्यक्रममा कहिलेकाहीँ महिला पात्रहरूलाई हाँसोको माध्यम बनाइन्छ। कहिले उनीहरूको व्यवहारलाई अतिरञ्जित पारिन्छ, कहिले पुरुष पात्रसँगको सम्बन्धलाई लतारिन्छ। यसले हाँसो त ल्याउँछ, तर यसैमा लुकेको पितृसत्तात्मक दृष्टिकोण पनि भेटिन्छ।

उदाहरणका लागि, महिलालाई प्रायः घरभित्र सीमित पात्रका रूपमा देखाइन्छ, कहिले “गफ गर्ने” पात्रका रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ। कहिले महिलाको सुन्दरतामै बढी जोड दिइन्छ तर क्षमता वा प्रतिभामा कम ध्यान दिइन्छ। कहिले कथा पुरुष वरिपरि मात्र घुम्ने खालको बनाइन्छ। यी प्रस्तुतिहरूले अझै पनि समाजमा महिलालाई सहायक पात्रका रूपमा सीमित गरिरहेको अनुभूति दिलाउँछन्।

तर, कहिलेकाहीँ यसै कार्यक्रमले महिलामाथि हुने अन्यायलाई व्यङ्ग्य गरेर उठाएको पनि पाइन्छ। जस्तै, दाइजो प्रथा, बालविवाह, घरेलु हिंसा जस्ता विषयलाई व्यङ्ग्यात्मक तरिकाले प्रस्तुत गर्दा दर्शकले सोच्ने मौका पाउँछन्।

यसैले, “कमेडी विथ च्याम्पियन” जस्तो कार्यक्रम दुवै धार भएको तरबार हो, एकातिर हाँसो र सचेतना दिन सक्छ, अर्कोतिर गलत सन्देश पनि दिन सक्छ।

नारीवादले हास्यलाई अस्वीकार गर्दैन। बरु, हास्यलाई सङ्घर्ष र प्रतिरोधको साधनका रूपमा प्रयोग गर्न खोज्छ। महिलाले आफ्नो पीडा र अनुभवलाई व्यङ्ग्यात्मक शैलीमा व्यक्त गर्दा त्यो विरोधको स्वर बन्छ। हास्यले पुरुष प्रधान मानसिकतालाई चिर्ने काम गर्न सक्छ।

तर, हास्यले यदि महिलाको असमानतालाई नै दोहोर्‍याउँछ भने, त्यो पितृसत्ताको पुनरुत्पादन हुन्छ। त्यसैले हास्य कार्यक्रमहरूमा महिला पात्रलाई सशक्त, आत्मनिर्भर र निर्णायक रूपमा प्रस्तुत गर्न जरुरी हुन्छ।

समाजमा प्रभाव

हास्यव्यङ्ग्यको प्रभाव टाढासम्म पुग्छ। एउटा टेलिभिजन कार्यक्रममा प्रयोग गरिएको संवाद वा पात्र सामाजिक सञ्जालमा फैलिन सक्छ। त्यसैले यदि महिलामाथि हिंसा वा विभेदलाई गलत तरिकाले प्रस्तुत गरियो भने, त्यसले पीडितलाई थप पीडित बनाउने र अपराधीलाई सामान्य ठहराउने खतरा हुन्छ।

उदाहरणका लागि, यदि घरायसी हिंसालाई “पति–पत्नीबीचको सामान्य झगडा” भनेर देखाइन्छ भने, दर्शकले पनि त्यसलाई सामान्य ठान्छन्। तर यदि त्यही हिंसालाई व्यङ्ग्यात्मक तरिकाले आलोचना गरेर देखाइन्छ भने, दर्शकले सोच बदल्न सक्छन्। यसैले, हास्यले दिने सन्देश अत्यन्तै निर्णायक हुन्छ।

“कमेडी विथ च्याम्पियन” जस्ता कार्यक्रमहरूले महिलाको आवाजलाई मुख्य कथामा ल्याउन सके भने यो नारीवादको यात्रामा ठुलो योगदान हुन सक्छ। त्यसका लागि महिलाले आफैँ स्क्रिप्ट लेख्ने, महिलाले प्रमुख भूमिकामा अभिनय गर्ने अवसर पाउने, र महिलाको अनुभव तथा पीडा हास्यमा प्रतिबिम्बित हुने तरिकाले प्रस्तुत हुने अवस्था बनाउनुपर्छ। यसरी गर्दा हास्य केवल रमाइलो मात्र नभई समानताको आन्दोलन बन्न सक्छ।

नारीवाद केवल आन्दोलन होइन, हाम्रो समाजको आवश्यक सन्देश हो। महिलामाथि हिंसा हुनु भनेको मानवताको हार हो। टेलिभिजनका हास्यव्यङ्ग्यात्मक कार्यक्रमहरूले यो पीडालाई हल्का हाँसोको रूपमा होइन, बरु गम्भीर सन्देश दिने व्यङ्ग्यका रूपमा प्रस्तुत गर्न जरुरी छ।

“कमेडी विथ च्याम्पियन” जस्तो कार्यक्रमले महिलालाई केवल सहायक पात्र बनाउने परम्परालाई तोडेर, उनीहरूलाई कथाको नायक बनाउन सक्छ भने त्यो वास्तविक नारीवादको समर्थन हुनेछ। हास्यले मानिसलाई हँसाउँछ, तर त्यही हास्यले समानताको बीउ रोप्ने काम गर्‍यो भने मात्र यो सार्थक हुन्छ।