मानव समाजलाई शासन (governance) आवश्यक छ कि छैन भन्ने प्रश्न हजारौँ वर्षदेखि विचारको केन्द्रमा रहँदै आएको छ। के हामी शासनबिनै स्वतन्त्र र सामञ्जस्यपूर्ण रूपमा बाँच्न सक्दैनौँ? के हामीमध्ये अधिकांश मानिसहरू विवेकी छैनौँ र अरूबाट शासित हुनु आवश्यक छ? वा शासन केवल मानिस स्वभावतः अपराधी, चोर, हिंस्रक वा अनैतिक हुने भएकै कारण चाहिन्छ?

यी प्रश्नहरूको जवाफ सजिलो छैन। तर बौद्ध धर्मको आगञ्ञ सुत्त र ताओ दर्शन (Taoism) दुवैले शासनलाई शक्ति वा प्रभुत्वको रूपमा होइन, समाजलाई सेवाको रूपमा हेर्छन्—जसरी ढल सफा गर्ने कामदारले घिन लाग्ने तर जीवनोपयोगी काम गर्छ। पितृसत्तात्मक संरचनामा भने शासन प्रायः नियन्त्रण र दमनको उपकरण बन्न पुग्छ।

शासन कसरी जन्मियो? आगञ्ञ सुत्तको दृष्टि

आगञ्ञ सुत्त (डीघ निकाय २७) अनुसार, प्रारम्भमा मानिसहरू स्वाभाविक सामञ्जस्यमा बस्थे। भूमिको आहार स्वतः उपलब्ध हुन्थ्यो, सम्पत्ति वा सीमाको झगडा थिएन, कोही कसैलाई न ठग्थे, न त अन्याय गर्थे।

तर समयसँगै लोभ, ईर्ष्या र स्वार्थ बढ्दै गयो। मानिसहरूले चोरी गर्न थाले, झगडा गर्न थाले, एकअर्कालाई पीडा दिन थाले। समाजले महसुस गर्‍यो कि यो अवस्था नियन्त्रणबाहिर जाँदैछ।

त्यसपछि मानिसहरूले सामूहिक निर्णय गरे: “हामीमध्ये एकलाई चयन गरौँ जसले गलत गर्नेहरूलाई चेतावनी देओस्, अपराधीलाई दण्डित गराओस्, र समाजलाई सन्तुलनमा राखोस्। उसको मेहनतको बदलामा हामी हाम्रो अन्न वा उत्पादनको अंश दिन्छौँ।”

यसरी पहिलो राजा जन्मियो—महासम्मत (Great Elect)। उनी कुनै दैवी आदेशले होइन, सामाजिक करार (social contract) मार्फत चुनिएका थिए। शासकले न्याय कायम राख्ने जिम्मेवारी पाएका थिए, जसको बदलामा समाजले उनलाई अंश दिने व्यवस्था गर्‍यो।

यस दृष्टिमा शासन मानिसहरूको नैतिक अपूर्णता (लोभ, क्रोध, मोह) को उपचारको रूपमा देखिन्छ।

ताओ दर्शनको दृष्टि: कम शासन, उत्तम शासन

ताओ (道, Tao) शब्दको अर्थ “मार्ग” वा “सत्यको प्राकृतिक क्रम” हो। ताओ दर्शनमा ताओलाई सृष्टि र जीवनको मूल प्रवाह, सबै कुराको प्राकृतिक नियम र सामञ्जस्यको स्रोतको रूपमा बुझिन्छ। ताओसँग सामञ्जस्यमा रहँदा मानिसले बल प्रयोग नगरी जीवन सरल, सन्तुलित र शान्तिपूर्ण बनाउँछ।

ताओ दर्शनमा शासनलाई फरक ढङ्गले बुझाइन्छ। लाओत्सेले ताओ ते छिङ मा भन्छन्: “सर्वश्रेष्ठ शासक त्यो हो जसको अस्तित्वलाई जनताले मुस्किलले मात्र महसुस गर्छन्। त्यसपछि माया गर्ने शासक आउँछ। त्यसपछि डर उत्पन्न गर्ने शासक हुन्छ। र सबैभन्दा खराब शासक भनेको जनताले घृणा गर्ने शासक हो।”

लाओत्से थप भन्छन् कि “न्यूनतम शासन नै सर्वोत्तम शासन हो।” यसको अर्थ हो—शासकले केवल आवश्यक काम मात्र गर्नु, जनताको स्वाभाविक जीवनमा कम हस्तक्षेप गर्नु, र समाजको प्राकृतिक सामञ्जस्यलाई बाधा नपुर्‍याउनु।

यसलाई स्पष्ट चरणमा बुझ्ने हो भने:

सर्वश्रेष्ठ शासक – जनताले अस्तित्व मुस्किलले मात्र महसुस गर्ने (अदृश्य, हस्तक्षेप नगर्ने);

माया गर्ने शासक – जनताले सम्मान र माया दिने;

डर उत्पन्न गर्ने शासक – जनतामा डर र आतङ्क सिर्जना गर्ने;

सबैभन्दा खराब – जनताले घृणा गर्ने शासक;

ताओ दर्शनमा शासकको आदर्श व्यक्तित्व पानीसँग तुलना गरिएको छ।

मृदु (soft): पानी कडा हुँदैन, बाधा आए पनि सङ्घर्ष नगरी बाटो खोज्छ। शासक पनि कडा आदेश वा दमनबाट होइन, मृदु र समझदारीले समाजलाई मार्गदर्शन गर्छ।

विनम्र (humble): पानी तलतिर बग्छ, आफूलाई माथि देखाउँदैन। शासकले पनि शक्ति प्रदर्शन गरेर डर वा घमन्ड उत्पन्न गर्दैन।

तलतिर बग्ने (flows downward): पानी सबै स्थानमा पुग्छ। शासकले पनि समाजका सबै तहमा पहुँच राखेर आवश्यक सहयोग पुर्‍याउँछ, तर आफूलाई अगाडि राख्दैन।

सबैलाई जीवन दिने (nourishing): पानी सबै जीवलाई जीवन दिन्छ, बदला माग्दैन। शासकले पनि स्वार्थविहीन सेवा गर्छ।

प्राकृतिक प्रवाहलाई सहज बनाउने: पानीले आफ्नो बाटो बनाउँछ, तर प्राकृतिक प्रवाहलाई रोक्दैन। शासकले पनि जबरजस्ती नियन्त्रण नगरी समाजको स्वाभाविक नियम र सामञ्जस्यलाई समर्थन गर्छ।

सारमा, सर्वश्रेष्ठ शासक त्यसरी शासन गर्छ जसरी पानी बग्छ—मृदु, विनम्र, सबैको भलो गर्ने, र प्राकृतिक क्रमलाई बाधा नपुर्‍याउने। न्यूनतम हस्तक्षेप नै सर्वोत्तम शासन हो।

पितृसत्तात्मक समाजमा शासन किन आवश्यक हुन्छ?

तर सबै समाजलाई शासन आवश्यक छ भन्ने होइन। पितृसत्तात्मक समाजमा शासन प्रायः स्रोत र शक्ति नियन्त्रणका लागि आवश्यक ठानिन्छ।

जमिन, नदी, वनजंगल, श्रमशक्ति—यी सबैलाई नियन्त्रण गर्न शासन प्रयोग हुन्छ।

कानुन, दण्ड र प्रशासनको माध्यमबाट मानिसहरूलाई आज्ञाकारी बनाइन्छ।

प्रचार गरिन्छ—“बिना शासन समाज अराजक हुन्छ, मानिस अपराधी बन्छ।”

तर यो सधैँ सत्य हुँदैन।

शासनबिनै बाँच्ने समुदायहरू

आज पनि पृथ्वीका धेरै ठाउँमा शासनबिनै वा राज्य संरचनाबिनै समुदायहरू जङ्गल, टापु वा दुर्गम क्षेत्रमा बाँचिरहेका छन्।

उनीहरू आपसी सहमति र साझा संस्कृतिमा जीवनयापन गर्छन्।

अपराध भए पनि कठोर दण्ड होइन, सामाजिक संवाद र मिलापमार्फत समाधान खोजिन्छ।

प्राकृतिक स्रोतहरू सामूहिक उपयोगमा छन्।

यसबाट देखिन्छ—शासन अनिवार्य रूपमा नैतिकताको रक्षा वा अराजकता रोक्ने मात्र उपाय होइन।

शासनको वास्तविक अर्थ: सेवा, शक्ति होइन

जहाँ शासन छ, त्यसको उद्देश्य सेवा हुनुपर्छ, शक्ति प्रदर्शन होइन।

शासक मालिक होइन, सेवक हुनुपर्छ।

शासक समाजलाई हाबी भएर चलाउने होइन, बिग्रिएको प्रवृत्ति सफा गर्ने हो।

त्यसैले शासकलाई ढल सफा गर्ने कामदारसँग तुलना गर्न सकिन्छ। ढल सफा गर्नेले अदृश्य तर अपरिहार्य काम गर्छ; उसको योगदान बिना समाज अस्वस्थ र अस्वच्छ हुन्छ। शासकको भूमिकासमेत त्यस्तै हो।

निष्कर्ष

शासनको आवश्यकता मानिस स्वभावतः दुष्ट भएकै कारण होइन। बरु समाजमा रहेको असन्तुलन, लोभ र स्वार्थका कारण हो। पितृसत्तात्मक समाजमा शासन अझ बढी आवश्यक देखिन्छ किनभने यसले स्रोत–साधन र जनतालाई नियन्त्रण गर्न सजिलो बनाउँछ।

तर शासनबिनै पनि सामञ्जस्यपूर्ण जीवन बाँच्ने समुदायहरू छन् भन्ने तथ्यलाई नजरअन्दाज गर्नु हुँदैन। त्यसैले “बिना शासन समाज अराजक हुन्छ” भन्ने प्रचार सधैँ सत्य होइन।

सत्य शासक त्यो हो जसले आफूलाई राजा होइन, जनताको सेवक मानेर ढल सफा गर्ने कामदारझैँ आवश्यक, घिन लाग्ने तर जीवनदायी काम गर्छ। उसले जित्ने होइन, समाजलाई सुचारु बनाउने हो।

लाओत्सेको शिक्षाअनुसार, न्यूनतम हस्तक्षेप र कम शासन नै सर्वोत्तम शासन हो।

शासन रहिरहन्छ जबसम्म मानिसहरू सङ्कीर्ण र स्वार्थी छन्। तर भविष्यमा जब मानिसहरू नैतिक, करुणामय र ताओसँग सामञ्जस्यमा बाँच्न सक्छन्—त्यतिबेला शासन आफैँ अनावश्यक हुनेछ।

(यो सामग्री संविधान सभा सदस्य सुनिल बाबु पन्तको फेसबुक पोस्टबाट लिएका हौँ। )