नेपाल एक निर्णायक मोडमा छ। विशेषगरी जेन जेड पुस्ताले देखाएको आक्रोश केवल राजनीतिक नेताहरूको विरोध मात्र होइन, यो राजनीतिक संरचनागत परिवर्तनको माग हो। राजनीतिक अस्थिरता हाम्रो पुरानो रोग हो, तर समस्या केवल त्यत्तिमा सीमित छैन।
भ्रष्टाचार, नातावाद, र पारदर्शिताको अभावले हाम्रो समाजका प्रायः सबै क्षेत्रहरूलाई घेरिएको छ।

सत्य के हो भने, गल्ती केवल नेताहरूको मात्र होइन। प्रशासन, न्यायपालिका, प्रहरी, शिक्षा, स्वास्थ्य, सञ्चार, गैरसरकारी संस्था हुँदै विदेशी सहयोगसम्म भ्रष्टाचारको जाल फैलिएको छ।

विडम्बना त के छ भने, अब यो सबै ‘सामान्य’ मानिन थालिएको छ। घूस “काम छिटो गराउने उपाय” हो, सिफारिस “अवसर प्राप्त गर्ने अनुपाती पत्र” हो, र अन्यायमा मौन बस्नु “बाँच्ने उपाय”।

यो समस्याको जरा केवल राज्य प्रणालीमा होइन, हाम्रो नैतिक धरातलमै छ।

*** राजनीतिक सङ्कटभन्दा गहिरो समस्या

बारम्बार सरकार फेरिँदा योजना तुहिन्छ, संस्थाहरू कमजोर हुन्छन्, र नेताहरू सेवा होइन, सत्ता जोगाउन व्यस्त हुन्छन्। तर यो रोग केवल सिंहदरबारभित्र सीमित छैन। सिङ्गो प्रणाली रोगग्रस्त छ:

शिक्षामा, योग्यता होइन, चिनजानले काम गर्छ।

स्वास्थ्यमा, उपचारको गुणस्तर धन र पहुँचमा निर्भर हुन्छ र त नेताहरू विदेशमै, राज्यकोषबाट उपचार गर्छन्।

न्यायमा, फैसला पैसाले वा राजनीतिले निर्धारण गर्छ।

मिडियामा, सत्यताभन्दा पार्टी र लगानीकर्ताको वफादारी महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

यस्तो अवस्थामा केवल प्रधानमन्त्रीको अनुहार फेरिँदैमा केही फरक पर्दैन। अब शासन प्रणाली नै बदल्नुपर्छ।

*** नेपालको विविधतासँग मेल खाने सहभागी मूलक समाजवाद

राजतन्त्रको केन्द्रीकृत शासन होस् वा अहिलेको वृद्ध नेताहरूबाट घेरिएको संसदीय व्यवस्था, यी पुराना ढाँचाहरूले विविधताले भरिएको नेपालका आवाजहरू समेट्न सकेनन्। हाम्रो देश जात, लिङ्ग, भाषा, भूगोल, संस्कार र संस्कृतिमा अत्यन्त विविध छ। यस्तो मुलुकलाई सशक्त बनाउन समावेशी, विकेन्द्रीकृत र सहभागी मूलक प्रणाली आवश्यक छ।

सहभागी मूलक समाजवाद यस्तो मोडेल हो, जसले सत्ता र स्रोत केही व्यक्तिमा होइन, जनतामा बाँडिन्छ भन्ने विश्वास गर्छ। जहाँ निर्णयमा स्थानीय समुदायको प्रत्यक्ष सहभागिता हुन्छ, र सबै नागरिकले समान अवसर र सम्मान पाउँछन्।

यो नियन्त्रणकारी राज्य होइन – जनसशक्तीकरणको मोडेल हो।

*** भ्रष्टाचारविरुद्धको नैतिक लडाइँ

भ्रष्टाचारविरुद्धको लडाइँ केवल कानुनी होइन – यो नैतिक र सांस्कृतिक सङ्घर्ष हो।

सत्य हो, कडा कानुन चाहिन्छ। स्वतन्त्र अनुगमन निकाय चाहिन्छ। दोषी जतिसुकै शक्तिशाली किन नहुन्, दण्डित हुनैपर्छ। डरले केही हदसम्म भ्रष्टाचारलाई नियन्त्रण गर्छ। तर यदि न्याय दिनुपर्ने नै भ्रष्टाचारमा लिप्त छन् भने?

जब प्रहरी, न्यायाधीश, प्रशासनिक कर्मचारीहरू नै खरिद-बिक्रीमा छन् भने, कडा कानुनले मात्र के गर्न सक्छ? अहिले नेताहरू भ्रष्टाचारी हुनुको कारण नैतिकताको अभाव र कानुन आफैँ उनीहरूलाई जोगाउने संरचनामा परिणत हुनु हो।

सुधारको मूल चाबी नैतिक शिक्षा र सामाजिक चेतनामा छ। बाल्यकालदेखि नै हाम्रा बालबालिकालाई सिकाउनुपर्छ कि भ्रष्टाचार भनेको जनताको सामूहिक सम्पत्ति चोर्ने अपराध हो। हरेक घूस, हरेक दुरुपयोग भएको रकमले कुनै विद्यालय, अस्पताल, बाटो वा रोजगारी खोसिन्छ।

यो सन्देश परिवार, विद्यालय, मिडिया र सार्वजनिक बहस मार्फत घनिभूत हुनुपर्छ।

भ्रष्टाचार छिट्टै धनी हुने चतुर चाल होइन – यो राष्ट्रविरुद्धको अपराध हो भन्ने कुरा जनताले बुझ्नुपर्छ।

*** जेन जेड : विद्रोह मात्र होइन, पुनर्निर्माण पनि गर

आजको युवा पुस्ताले साहसिक प्रश्नहरू उठाएको छ। पुराना नेताहरूको ढाँचा अस्वीकार गरेको छ। तर हाम्रो उद्देश्य केवल विरोध होइन, पुनर्निर्माण हो। विद्रोह अब नयाँ मूल्यहरू, नयाँ संस्था, र नयाँ राजनीतिक संस्कार बनाउने दिशामा जानुपर्छ, जुन पारदर्शिता, जबाफदेहिता र नैतिकतामा आधारित होस्।

साफ भन्नुपर्दा – यो लडाइँ अझै अधुरो छ।

“सर्वहिताय, सर्वसुखाय”लाई मूल्यवान् मान्ने क्रान्ति अहिले सुरु हुँदैछ।

*** अबको नेपाल हामी आफैँ बनाउने हो

हामीले फेरि अर्को दशक पुरानै खेलमै गुमाउन सक्दैनौँ। अब समय आएको छ, यस्तो नेपाल बनाउने, जहाँ शासनमा जनता प्रत्यक्ष सहभागी होउन्, जहाँ सबै नागरिकको सम्मान होस्, र जहाँ इमानदारी, न्याय र समानता होस्।

सपना केवल वृद्ध नेताहरूलाई हटाउनु मात्र होइन – त्यस्ता स्वार्थी नेता बन्न अस्वीकार गर्ने नयाँ पुस्ता निर्माण गर्नु पनि हो।

यो परिवर्तन हामीबाट सुरु हुन्छ।

(लेखक पन्त संविधानसभा सदस्य एवं लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसङ्ख्यक समुदायको अभियन्ता हुन्)