संसारको राजनीतिक नक्सा पछिल्ला वर्षहरूमा अनौठो तर निर्णायक परिवर्तनको सामना गर्दैछ। धनी मुलुकहरूमा गोरा वर्चस्ववादी तथा दक्षिण–पन्थी उभारले सामाजिक र राजनीतिक संरचना हल्लाएको छ भने गरिब मुलुकहरूमा युवा शक्ति, विशेष गरी Gen Z, सडकमा निस्केर भ्रष्टाचार, बेरोजगारी, महँगी र दमनविरुद्ध आवाज उठाउँदैछ। सतहमा यी घटनाहरू फरक देखिए पनि पछाडिपट्टि डीप स्टेट वा गोप्य शक्तिकेन्द्रहरूको खेल प्रस्टै देखिन्छ।
***

धनी मुलुकमा गोरा वर्चस्ववादी उभार

अमेरिकामा ट्रम्पपन्थी राजनीति, ब्रेक्जिटको युरोप, फ्रान्सको Le Pen र जर्मनीको AfD–जस्ता पार्टीहरूले केवल “जनताको आवाज” प्रतिनिधित्व गर्छन् भन्ने ठान्नु भ्रम हो। ठुला दातृ–नेटवर्क, वैचारिक थिङ्क ट्याङ्क, गोप्य प्रचार संयन्त्र र कहिलेकाहीँ विदेशी गुप्तचरहरूसम्मले यसलाई सक्रिय रूपमा प्रवर्धन गरेका छन्।

Cambridge Analytica जस्ता कम्पनीहरूले डेटा चोरी गरी मनोवैज्ञानिक लक्ष्यीकरणमार्फत मतदाता व्यवहारमा प्रभाव पार्न प्रयोग गरे।

रुसले सामाजिक सञ्जालमार्फत विभाजनकारी सामग्री फैलायो, जसले समाजमा ध्रुवीकरण पैदा गर्‍यो।

अरबपतिहरूले पैसा लगानी गरेर चरमपन्थी विचारधारालाई वैधानिकता दिलाए।

ऐतिहासिक दृष्टिले हेर्ने हो भने, Cold War–कालमा CIA, MI6 र अन्य गोप्य एजेन्टहरूले धनी मुलुकहरूमा राजनीतिक हस्तक्षेप र चरमपन्थी समूहहरूलाई सशक्त बनाउन भूमिका खेलेका थिए। यसले अहिलेको गोरा वर्चस्ववादी आन्दोलनको पछाडिपट्टिको संरचना बुझ्न मद्दत गर्छ।

परिणामस्वरूप, गोरा वर्चस्ववादी विचारधारा एकछिन ‘जनताको आन्दोलन’ जस्तो देखिन्छ। तर यसको पछाडि राज्य–अर्ध–राज्य र धनी–एजेन्टहरूको जाल खडा हुन्छ, जसले सत्ता र सम्पत्ति आफ्नो हातमा राख्ने उद्देश्य पुरा गर्छ।

***
गरिब मुलुकमा Gen Z को सडक विद्रोह

नेपालमा २०२५ को युवा आन्दोलन, श्रीलङ्का २०२२ को ‘अरगलया’, बङ्गलादेशको विद्यार्थी विद्रोह, क्युबामा भएको सडक आन्दोलन र इरानका हालका युवा–सञ्चालित विरोधहरू- यी सबैको मूल कारण जनताकै पीडा हो।

बेरोजगारी, महँगी, भ्रष्टाचार, दमन, खाद्यान्न र इन्धनको अभावले युवालाई सडकमा उतार्छ।

आन्दोलन सुरु भएसँगै डीप स्टेट सक्रिय हुन्छ:

सरकारले सुरक्षा बलमार्फत दमन गर्छ।

विपक्षी दलहरूले आफ्ना नारा भित्र्याउँछन्।

छिमेकी वा महाशक्तिहरूले आफ्नो हितअनुसार प्रचार र सहयोग गर्छन्।

तर आन्दोलनमा विदेशी शक्तिहरू र अन्तर्राष्ट्रिय संस्था पनि सक्रिय भूमिका खेल्छन्। विभिन्न INGOs, NGOs, र सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्महरू मार्फत विदेशी मुलुकहरूले Gen Z–का आन्दोलनलाई आफ्नै स्वार्थअनुसार प्रवर्धन वा मोड्ने प्रयास गर्छन्। उदाहरणका लागि, विदेशी दातृ–एजेन्सीहरूले युवा सङ्गठनलाई प्रशिक्षण, वित्तीय सहयोग, र सञ्चार प्रविधि उपलब्ध गराउँछन्, जसले आन्दोलन व्यवस्थित देखिएको झल्किन्छ।

डीप स्टेटको रणनीति फरक भए पनि लक्ष्य एउटै हुन्छ — सत्ता र व्यवस्था आफ्नो हातमै राख्ने। जहाँ प्रणाली अस्थिर हुन्छ, त्यहाँ नियन्त्रण; जहाँ सत्ता सुरक्षित हुन्छ, त्यहाँ उभारलाई प्रयोग गरेर अझ मजबुत बनाउने।

तर कहिलेकाहीँ यी सहयोगहरू स्थानीय एजेन्डालाई दबाउने वा आफ्नो हित अनुसार मोड्ने उद्देश्यका लागि पनि प्रयोग गरिन्छ। फेसबुक, ट्विटर, TikTok जस्ता प्लेटफर्ममार्फत वैश्विक स्तरमा प्रचारित सामग्रीले आन्दोलनलाई अन्तर्राष्ट्रिय ध्यानाकर्षण दिलाउँछ, तर स्थानीय शक्ति संरचनामा विदेशी प्रभाव बढाउँछ। यसरी, Gen Z विद्रोह केवल स्थानीय पीडाको परिणाम मात्र नभएर विदेशी प्रभाव र डीप स्टेटको रणनीतिक खेलको जटिल मिश्रण पनि बन्न पुग्छ।

उदाहरणका लागि, श्रीलङ्का र बङ्गलादेशको सडक आन्दोलन सुरु भएको केही दिनमै राजनीतिक दलहरूले आफ्ना एजेन्डा थपेर आन्दोलनलाई आफ्नो नियन्त्रणमा लिएका थिए। यस्तै, क्युबामा सरकारले विद्रोहलाई दमन गर्दा विदेशी मिडिया र छिमेकी मुलुकहरूले आफ्ना हित अनुसार प्रचार गरेको पाइन्छ।

नतिजा: जनताले सुरु गरेको साँचो आन्दोलनलाई विभिन्न शक्ति–केन्द्रहरूले कब्जा गर्ने वा कमजोर पार्ने प्रयास गर्छन्।

अर्को साझा विशेषता भनेको यस्तो विद्रोहपछि धेरै पटक परम्परागत दलका नेताभन्दा बाहिरका, गैर–राजनीतिक व्यक्तिहरू प्रधानमन्त्री वा सरकार प्रमुख बन्न पुग्छन्। यसले आन्दोलनको ऊर्जा नयाँ विकल्पमा परिणत भएको देखिए पनि, प्रायः यसलाई पनि डीप स्टेट वा शक्ति–केन्द्रहरूले नियन्त्रित गर्न पछि पर्दैनन्।

***

डीप स्टेटको रणनीति र दोहोरो खेल

धनी मुलुकमा: चरमपन्थी उभारलाई बढाउने र प्रश्रय दिने भूमिका

उद्देश्य: सामाजिक ध्रुवीकरण, मत विभाजन, र सत्ता संरचना मजबुत पार्नु

गरिब मुलुकमा: विद्रोहलाई आफ्नै स्वार्थअनुकूल परिचालित गर्ने भूमिका

उद्देश्य: आन्दोलनलाई कमजोर पार्ने, वास्तविक पीडालाई राजनीतिक रूपान्तरण नगर्ने, देशलाई कमजोर बनाउने

यसरी हेर्दा, डीप स्टेटको रणनीति फरक भए पनि लक्ष्य एउटै हुन्छ — सत्ता र व्यवस्था आफ्नो हातमै राख्ने। जहाँ प्रणाली अस्थिर हुन्छ, त्यहाँ नियन्त्रण; जहाँ सत्ता सुरक्षित हुन्छ, त्यहाँ उभारलाई प्रयोग गरेर अझ मजबुत बनाउने।

***

सामाजिक र राजनीतिक सैद्धान्तिक विश्लेषण

गोरा वर्चस्ववादी आन्दोलन र Gen Z विद्रोह बीचको मुख्य भिन्नता स्रोत र उद्देश्यमा छ।

गोरा वर्चस्ववादी उभार:

स्रोत: धनी, शक्तिशाली समूहहरू

उद्देश्य: वर्तमान सत्ता संरचनामा थप नियन्त्रण

तरीका: मिडिया, पैसा, सामाजिक विभाजन, वैचारिक अभियान

Gen Z विद्रोह:

स्रोत: जनताको वास्तविक पीडा

उद्देश्य: आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक सुधार

तरीका: सडक प्रदर्शन, सोसल मिडिया अभियान, जनसहभागिता

तर दुवै घटनामा डीप स्टेटको हस्तक्षेप देखिन्छ। धनी मुलुकमा यसले आन्दोलनलाई प्रस्फुटित बनाउँछ; गरिब मुलुकमा यसले आन्दोलनलाई कमजोर पार्छ वा आफ्नो स्वार्थअनुसार मोड्छ।

***

निष्कर्ष

आजको विश्वमा न त धनी मुलुकको चरमपन्थी राजनीति ‘स्वस्फूर्त’ हो, न त गरिब मुलुकको युवा विद्रोह पूर्ण रूपमा ‘शुद्ध’ जनआवाज हो। दुबैमा डीप स्टेटले आफ्नो खेल खेलिरहेको छ।

तर मुख्य प्रश्न अझै उही रहन्छ: जनताको वास्तविक पीडा असमानता, बेरोजगारी, महँगी, दमनलाई कसरी सम्बोधन गर्ने?

यदि यी आधारभूत समस्या समाधान भएन भने, डीप स्टेटले जुनसुकै मोर्चामा आफ्नो खेल जारी राख्ने छ। तर जनताको चिच्याहट, असन्तुष्टि र विद्रोहको आवाज सधैँ सडकमा सुनिनेछ।

(लेखक पन्त संविधान सभा सदस्य एवं लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसङ्ख्यक अभियन्ता हुन्)