यद्यपि कुमारी रथयात्रा राजा प्रताप मल्लले सुरु गरेका थिए, कुमारी परम्पराको इतिहास भने अझ पुरानो हो,त्यो उपत्यकामा इन्द्रजात्रा सुरु भएको समयदेखि नै चलिआएको विश्वास गरिन्छ।

नेपालको कुमारी परम्परा संसारमा अद्वितीय छ। तत्कालीन राजा जयप्रकाश मल्लले काठमाडौँमा स्थापना गरेको कुमारी परम्परा आज पनि जीवित छ—गणतन्त्रकालमा समेत। तर पछिल्लो समय केही समूहले यसलाई बालअधिकार उल्लङ्घन भन्दै आलोचना गर्दै आएका छन्। प्रश्न उठ्छ: के वास्तवमै यो परम्परा बाल शोषण हो? कि यो हाम्रो मौलिक सभ्यता र मातृसत्तात्मक संस्कृति–बोधको बची रहेको दुर्लभ उदाहरण हो?

आलोचकहरूको दोहोरो मापदण्ड

‘मानव अधिकार’को नाममा कुमारी परम्परा हटाउनुपर्ने भन्नेहरू बालिका सौन्दर्य प्रतियोगितामा ठुलै पुरस्कार र पैसा देखाएर आकर्षित गरिँदा, वा बाल कलाकारलाई बजारको वस्तु बनाएर टेलिभिजन र सामाजिक सञ्जालमा बेच्दा भने मौन बस्छन्।

किन?

किनकि त्यो पश्चिमी संस्कृतिबाट आयात गरिएको ‘ग्ल्यामर’ हो। कुमारी परम्परामा भने कुनै व्यापार छैन, कुनै श्रमशोषण छैन—बरु एक बालिका देवीस्वरूप प्रतिष्ठित हुन्छिन्।

कुमारी परम्परा हाम्रो मातृसत्तात्मक सांस्कृतिक आत्माको अभिन्न अंश हो। यसलाई ‘पश्चिमी मानक’ को आधारमा मात्र नापी, नष्ट गर्न पाइन्न।

कुमारी शोषण होइन, सम्मान हो

कुमारीलाई कुनै जबरजस्ती मजदुरी लगाइँदैन, न त खानपिन वा स्वास्थ्यमा रोक लगाइन्छ। उनको दैनिक जीवन परिवार र गुरुज्यूहरूको संरक्षणमा हुन्छ। सत्य कुरा त के हो भने—कुमारीलाई समाजले ‘देवी’ को दर्जा दिन्छ। हजारौँ भक्तजनले उनको आशीर्वाद लिन पाउँछन्। एउटा बालिकालाई असाधारण श्रद्धा दिनु शोषण होइन, संस्कार हो।

मातृसत्तात्मक संस्कृतिको जीवित धरोहर

कुमारी परम्परा मूलतः मातृसत्तात्मक चिन्तनको जीवित स्मारक हो। यो संस्कृतिले बालिकालाई देवीको रूपमा प्रतिष्ठा दिएको छ। पश्चिमी पितृसत्तात्मक परम्परामा अझै महिलालाई ‘कमजोर’ वा ‘अधीनस्थ’का रूपमा चित्रण गरिन्छ।

तर नेपालले बालिकामा देवीत्व देख्छ—यो गहिरो सांस्कृतिक दर्शन हो। यसलाई ‘पश्चिमी-अत्यधिक-उदारवादी’ मानव अधिकारको चस्माले मात्र हेर्नु अन्याय हुनेछ।

बाल अधिकारको प्रश्न

बाल अधिकार भनेको केवल ‘पश्चिमी बालबालिकाको जीवनशैली’ होइन। अधिकार भनेको सन्दर्भ र संस्कृतिअनुसार बुझिनुपर्छ। यदि एक बालिका समाजमा सर्वोच्च सम्मान पाउँदैछे भने त्यो अधिकारको उल्लङ्घन होइन, बरु अधिकारको सम्मान हो।

ऐतिहासिक उदाहरण

याद गर्नुपर्छ—ब्रिटेनकी महारानी एलिजाबेथ द्वितीयले पनि बाल्यकालमा ‘सामान्य’ बालपन भोग्न पाएकी थिइनन्। उनको जीवन पनि राज्य र संस्कृतिको बोझसँगै बाँधिएको थियो। तर कसैले उनलाई ‘बाल अधिकार उल्लङ्घन case’ भन्दैन। त्यस्तै कुमारीलाई पनि राज्य–संस्कृतिको गौरव बोकेको बालिका–देवीका रूपमा बुझिनुपर्छ।

निष्कर्ष

युग सुहाउँदो सुधार सम्भव छ—जस्तै कुमारीको शिक्षा, स्वास्थ्य, स्वतन्त्रता सुनिश्चित गर्ने प्रावधान थप्न सकिन्छ। तर परम्परा नै विस्थापित गर्ने कुरा अस्वीकार्य छ। कुमारी परम्परा हाम्रो मातृसत्तात्मक सांस्कृतिक आत्माको अभिन्न अंश हो। यसलाई ‘पश्चिमी मानक’ को आधारमा मात्र नापी, नष्ट गर्न पाइन्न।

कुमारी नेपालकै विशेषता हो। त्यो बालिकाको अपमान होइन, सम्मान हो। त्यो शोषण होइन, संस्कृतिको बाँचिरहेको गौरव हो। त्यसैले आलोचकहरूले आलोचना गर्ने नाममा हाम्रो सभ्यताको जरालाई काट्ने काम गर्न पाइन्न।