नेपालमा जीवित कुमारीको परम्परालाई लिएर विभिन्न धारणाहरू प्रचलित छन्। केही तथाकथित मानवअधिकार कार्यकर्ताहरूले कुमारीलाई महिनावारी सुरु हुनु अघि पदबाट हटाइन्छ भन्ने आधारमा यसलाई महिलाविरुद्धको भेदभावका रूपमा व्याख्या गर्ने गरेका छन्। तर यस्तो बुझाइ अधूरो मात्र होइन, गम्भीर रूपमा भ्रामक पनि छ।

बाल्यकालको शुद्धता र पवित्रताको उत्सव

कुमारी परम्परा मूलतः लिङ्गसँग होइन, बरु बाल्यकालसँग जोडिएको हो। यस संस्कारको सार नै बच्चाको निश्छलता, शुद्धता र पवित्रतालाई देवत्वसहित सम्मान गर्नु हो। यही कारणले कुमारीलाई मात्र होइन, जीवित गणेश र जीवित भैरवलाई पनि उस्तै नियममा बाँधिएको हुन्छ। ती देवबालकहरूलाई पनि किशोरावस्थामा प्रवेश गर्नुअघि प्रतिस्थापन गरिन्छ।

यसले स्पष्ट पार्छ कि यो कुनै ‘महिलामात्र विरुद्ध’ को अभ्यास होइन, बरु बालबालिकाको जीवनचक्रमा हुने प्राकृतिक परिवर्तनलाई स्विकार्ने र उनीहरूको शैशवावस्था वा बाल्यकालको विशिष्ट अवस्थालाई दिव्य रूपमा सम्मान गर्ने परम्परा हो।

समान शृङ्गार र प्रस्तुतीकरण

अझ महत्त्वपूर्ण कुरा के छ भने, कुमारी मात्र होइन, गणेश र भैरवलाई पनि लगभग समान शृङ्गार र पोशाकमा प्रस्तुत गरिन्छ। तिनीहरू सबैलाई आकर्षक लुगा, गहनाले सजाइन्छ, अनुहारमा परम्परागत तिलक वा रङ्ग लगाइन्छ। त्यो बेला बालबालिकाबीच लिङ्गीय अभिव्यक्तिमा कुनै फरक देखिँदैन। यसैले, कुमारी परम्परा महिलामाथि लक्षित कुनै विभेदकारी संस्कार नभई, सबै बालबालिकाको निष्कलङ्क अवस्थाप्रतिको श्रद्धा हो।

भ्रम भत्काउनुपर्ने आवश्यकता

आजको समयको ‘अधिकारवादी’ भाष्यले धेरैजसो परम्परालाई एकपक्षीय रूपमा हेर्छ। महिनावारी सुरु हुनु अघि कुमारी पदबाट हटाइन्छ भन्ने आधारमा मात्र यसलाई ‘महिलामाथि अन्याय’ भनेर हल्ला गर्नु सत्यसँग मेल खाँदैन। यदि आलोचकहरूले गहिराइमा बुझ्ने कोसिस गर्थे भने उनीहरूले देख्थे—गणेश र भैरव पनि उस्तै प्रक्रिया हुँदै जान्छन्। यसैले, यस परम्पराको सारलाई तोडमोड गरेर बुझ्दा समाजमा झन् भ्रम मात्र फैलिन्छ।

निष्कर्ष

कुमारी परम्परा कुनै भेदभाव होइन। बरु यो संस्कृतिले बाल्यकालको पवित्रता, शुद्धता र निष्कलङ्कतालाई देवत्वको स्तरमा पुर्‍याउने अभ्यास हो। चाहे ती बालिका हुन् वा बालक, कुमारी, गणेश वा भैरव—सबैलाई समान सम्मान दिइन्छ। यसैले यो परम्परा महिलामाथि लक्षित विभेद नभई, बाल्यकालप्रतिको उत्सव हो भन्ने कुरालाई हामीले स्पष्टसँग बुझ्न जरुरी छ।