नेपालको सामाजिक जीवनमा हामीमध्ये धेरै जना एउटा अदृश्य तर थकाउने चक्रमा बाँधिएका छौँ—जहाँ हामी निरन्तर आफैँलाई नबुझ्ने मानिसहरूलाई बुझाउन अथक प्रयास गर्दै, उनीहरूबाट स्वीकृति र मान्यता खोजिरहेका हुन्छौँ।

तर यो केवल सामाजिक व्यवहारको समस्या होइन; यो गहिरो अस्तित्वगत द्वन्द्व हो।

आफैँलाई बुझाइदिने, स्वीकार गराउने, र “सही” प्रमाणित गर्ने यो प्रयास कहिलेकाहीँ हाम्रो आत्मशान्तिको सबैभन्दा ठुलो बाधक बन्छ।

सानैदेखि हामीलाई सिकाइन्छ—“अरूलाई बुझाउनु संवाद हो, मौन बस्नु कमजोरी।” तर के यो सत्य हो?

साँचो शान्ति त तब मात्र सम्भव हुन्छ, जब तपाईँ “अरूले बुझुन्” भन्ने दबाबबाट मुक्त हुन सक्नुहुन्छ।

किन हामी ‘थकाउने चक्र’ मा फस्छौँ?

जब हाम्रो अन्तरमनको सत्य र अरूको कठोर दृष्टिकोणबीच गहिरो दूरी हुन्छ, त्यहीँबाट त्यो थकान सुरु हुन्छ। हाम्रो अहम् (Ego) आफैँलाई सुरक्षित राख्न खोज्छ र त्यसकै लागि निरन्तर स्पष्टीकरण, बचाउ, र औचित्यको खोज चलिरहन्छ।

जो मानिसहरू आफ्नै डर, भ्रम, वा संस्कारका फिल्टरबाट संसार हेर्छन्, उनीहरूले तपाईँका शब्द सुन्दैनन्; तिनीहरू आफ्नै व्याख्या मात्र सुन्छन्।

यी औचित्यका तीन कारणहरू छन्—

अस्तित्व प्रमाणित गर्न: “यदि उनीहरूले मेरो कुरा स्वीकारे, म पनि सही हुँ” भन्ने चाहना।

कथाको नियन्त्रण गर्न: गलत बुझाइ, गलत लेबल र सामाजिक अस्वीकृतिबाट जोगिन।

सन्तुलन पुनर्स्थापित गर्न: गलत व्याख्याबाट सिर्जित असहजता घटाउन।

तर यिनै प्रयत्नहरूले हामीलाई आफ्नै शान्तिबाट टाढा लैजान्छन्। हामी अरूको बुझाइमा आफैँलाई हराइदिन्छौँ।

चेतनाका फरक स्तर र बुझाइको असमानता

सत्य कुनै स्थिर वस्तु होइन र चेतनाको स्तरअनुसार सबैले आफ्नो दृष्टिकोणबाट व्याख्या गर्छन्।

जो मानिसहरू आफ्नै डर, भ्रम, वा संस्कारका फिल्टरबाट संसार हेर्छन्, उनीहरूले तपाईँका शब्द सुन्दैनन्; तिनीहरू आफ्नै व्याख्या मात्र सुन्छन्।

त्यसैले अरूलाई सत्य बुझाउन खोज्नु प्रायः “खाली सुरुङमा चिच्याउने” जस्तै हुन्छ—ऊर्जा खर्च हुन्छ, तर अर्थ हराउँछ। अन्ततः थकान मात्र बाँकी रहन्छ।

बुद्धको दृष्टि: सत्य बुझाउन सकिँदैन, केवल बोध गर्न सकिन्छ

धर्मपदको बालवग्ग (मूर्खको अध्याय) मा बुद्धले भन्नुभएको छ— “मूर्ख मानिसले सारा जीवन ज्ञानीसँग बिताए पनि,डाडुले तिउनको स्वाद नचाखेजस्तै, ऊ सत्य चाख्न सक्दैन।”

डाडु तरकारीमा डुबेर पनि स्वाद महसुस गर्न नसक्ने जस्तै, जो व्यक्ति आन्तरिक रूपान्तरणका लागि तयार छैन, उसलाई सत्य बुझाउन खोज्नु व्यर्थ हुन्छ।

ज्ञान हस्तान्तरण गर्न सकिन्छ, तर बोध भने व्यक्तिगत तयारी र विवेकमा निर्भर गर्छ। जसको चेतनाको भाँडो खाली छैन, त्यहाँ सत्यको बीउ बस्दैन।

मौनताको बुद्धि: आर्य मौनताको अभ्यास

बुद्ध कतिपय प्रश्नहरूमा मौन रहनुहुन्थ्यो— त्यो अज्ञानको मौनता होइन, विवेकको मौनता थियो।

मौनताको तीन रूप छन्—

१. ऊर्जा संरक्षण: सबै तयार हुँदैनन् सत्य सुन्न; गलत समयमा बोलेर सत्य झन् टाढा जान सक्छ।

२. आत्म-अन्वेषणको अवसर: मौनले प्रश्नकर्तालाई आफ्नै भित्र फर्काउँछ, जहाँ उत्तर लुकेको हुन्छ।

३. आन्तरिक मौन: ध्यानको त्यो स्तर जहाँ मनको संवाद समाप्त हुन्छ—त्यही नै बोधको द्वार हो।

मौनताको अभ्यास हार होइन, यो आफ्नै ऊर्जा र चेतनाको दिशा सच्याउने कला हो।

साँचो शान्ति: बुझाइ होइन, बोधमा केन्द्रित जीवन

गुरु केवल औँलाले चन्द्रमा देखाउने व्यक्ति हुन्; तर चन्द्रमा हेर्ने आँखा र त्यसलाई बोध गर्ने काम भने विद्यार्थीको आफ्नै हुन्छ।

सत्य शब्दभन्दा पर, तर्कभन्दा गहिरो—अचिन्त्य (Acintya) हो, जसलाई केवल अनुभव गर्न सकिन्छ।

जब हामी “अरूले बुझुन्” भन्ने प्रतीक्षा छोड्छौँ, त्यो क्षणमा बाह्य मान्यताको चक्र टुट्छ र आन्तरिक स्वतन्त्रताको द्वार खुल्छ।

मौनता कमजोरी होइन—यो आत्म-प्रज्ञाको स्वर हो।

अरूलाई बुझाउन खोज्ने आवेग घट्दै जाँदा, हाम्रो चेतना ‘स्वीकृति-गराउने’ को होइन, मुक्ति र आत्मसत्यको दिशामा यात्रा गर्न थाल्छ।

साँचो मौनमा ‘बोध’ जन्मिन्छ।

(लेखक पन्त पहिलाे संविधान सभा सदस्य एवं मायाकाे पहिचान नेपालका कार्यकारी निर्देशक हुन्)