मानव चेतनाको इतिहासमा, अस्तित्वको सबैभन्दा गहिरो प्रश्न हो-के हाम्रो जीवन कुनै अदृश्य शक्ति, दैवी इच्छा वा केवल भौतिक आकस्मिकताको परिणाम हो? वा, हामीले साँच्चै नै “जस्तो रोप्यो, उस्तै काट्छ” भन्ने कर्मको नियममा बाँधिएका छौँ? पूर्वीय दर्शनले यो प्रश्नलाई जसरी सूक्ष्मतापूर्वक चिरफार गर्‍यो, त्यो अद्वितीय छ।

हिन्दू, जैन र बौद्ध दर्शनको केन्द्रमा रहेको ‘कर्म’ शब्दलाई आधुनिक विज्ञानको ‘भौतिक जगतको कारण–परिणाम (Cause-Effect)’ वा पश्चिमी धर्महरूको ‘दैवी न्यायको’ अवधारणाले मात्र पूर्ण रूपमा बुझाउन सक्दैन। ‘कर्मको विज्ञान’ बुझ्नका लागि हामीले चेतनाको डोमेनभित्र प्रवेश गर्नुपर्छ।

१. कर्मको गतिको जटिलता: बुद्धको चेतावनी;

कर्मको सबैभन्दा गहन र रहस्यमय पक्षको खुलासा स्वयं बुद्धले गरेका छन्। जब उनका प्रिय शिष्य आनन्दले सरल जिज्ञासा राखे—”भगवान्, किन एउटै कर्मले फरक व्यक्तिमा फरक फल दिन्छ? किन कुनै कर्म तुरुन्त फल्छ, कुनै धेरै पछि? किन केही कर्म गम्भीर हुन्छन्, केही हल्का?”

बुद्धको उत्तरले कर्मको जटिलतालाई उजागर गर्‍यो: “अनन्द, कर्मको सम्पूर्ण गति बुझ्नु सहज होइन। अर्हन्त नभएसम्म कर्मको सूक्ष्म विज्ञान बुझिन्न।”

बुद्धले स्पष्ट पार्नुभयो कि चार वस्तुहरू केवल बुद्धहरूले मात्र पूर्ण रूपमा बुझ्छन्—बुद्धहरूको शक्ति, ध्यान (झान) को शक्ति, संसार चक्रको गति, र कर्मको गति।

यो कथनको अर्थ गहिरो छ। यसको आशय कर्म कुनै साधारण रेखीय समीकरण होइन। कर्म चेतना, अभिप्राय (Intention), संस्कार, अविज्ञा (अज्ञानता), परिस्थिति, भोग र समय–सीमा—यी सबैको गहिरो, बहुआयामी जालो हो। अर्हन्तको चित्त (मन) पूर्ण रूपमा लोभ, द्वेष र मोहबाट निर्मल भएकोले मात्र उनले कर्मको प्रवाह र फलको अन्तरक्रिया प्रत्यक्ष देख्न सक्छन्। साधारण अचेत (अज्ञान) मनले यो सूक्ष्म जालो बुझ्न सक्दैन।

२. कर्मको आधारशिला: परिणाम होइन, चेष्टा/इरादा (Intention) हो:

बौद्ध कर्म–सिद्धान्तको सबभन्दा वैज्ञानिक र क्रान्तिकारी पक्ष हो: “कम्मं चेतनाहं” – कर्म भनेकै चित्तको चेष्टा (इरादा) हो।

यो सिद्धान्तलाई पुष्टि गर्ने दुई प्रमुख दृष्टान्तहरू छन्:

क) दृष्टि विहीन अर्हन्त र कीरा मर्ने कथा:

जब एक दृष्टि विहीन अर्हन्त भिक्षुले नदेखी हिँड्दा बाटोमा भएका कीराहरू मरे, अन्य भिक्षुहरूले हत्या भएको गुनासो गरे। बुद्धले यसलाई हत्या मानेनन्।

नैतिक मूल्यको अभाव: भिक्षुमा कीरा मार्ने चेष्टा थिएन। उहाँमा द्वेष, क्रोध वा लोभ (नयाँ कर्म उत्पादन गर्ने मूल स्रोत) थिएन। त्यसैले, भौतिक रूपमा परिणाम (कीरा मर्नु) भए पनि, नैतिक कर्म (हत्या–कर्म) उत्पन्न भएन।

अर्हन्तको निष्क्रिय चित्त: अर्हन्तको चित्त क्लेशरहित हुन्छ। उनका कार्यहरूबाट नयाँ ‘कर्म’ (जसले भविष्यमा फल दिन्छ) उत्पन्न हुँदैन, किनकि त्यहाँ लोभ/द्वेषको ऊर्जा छैन। यो केवल प्रकृतिले गराएको एक घटना मात्र थियो।

ख) देवदत्तले हत्या प्रयास:

देवदत्तले बुद्धलाई ढुङ्गा खसालेर मार्न खोजे, तर पहिरो बगेर बुद्ध जोगिनुभयो। देवदत्तले भौतिक रूपमा हत्या गर्न नसके पनि उनले महापाप कमाए। बुद्धले स्पष्ट पारे, “कर्म चेष्टामा मापन हुन्छ, परिणाममा होइन।” उनको हत्या गर्ने नकारात्मक चेष्टा र द्वेषपूर्ण आकाङ्क्षा नै पर्याप्त पाप कर्म सिर्जना गर्नका लागि जिम्मेवार थियो।

यी कथाहरूले प्रमाणित गर्छन्—कर्म बाह्य घटना होइन, यो आन्तरिक उद्देश्य/चित्तको गुण हो।

३. कर्म रूपान्तरण: अंगुलिमालको क्रान्तिकारी उदाहरण:

कर्म स्थायी र अपरिवर्तनीय हुन्छ भन्ने आम धारणालाई अंगुलिमालको कथाले चुनौती दिन्छ। सैयौँ मानिसको हत्या गर्ने क्रूर डाँकु बुद्धको शरणमा आएर अर्हन्त बने।कर्मको नियमअनुसार उनी तुरुन्त भयानक नरक फलको भागीदार हुनुपर्ने थियो।

तर, बुद्धले भन्नुभयो: “अविज्ञाबाट जन्मेको कर्म, प्रज्ञाले रूपान्तरित हुन्छ।”

यो बौद्ध दर्शनको सबभन्दा गहिरो विचार हो:

कर्म स्थायी वस्तु होइन, यो चित्तको गुण हो।

कर्म केवल शरीरले गर्ने काम होइन, नियत (इच्छा) सहितको क्रिया हो, जसले जन्म–मृत्युको चक्र (कर्मबन्धन) सिर्जना गर्छ।

चित्त (मन) पूर्ण रूपमा शुद्ध भयो भने, विगतको कर्मले त्यो शुद्ध चित्तलाई ‘लाग्न’ सक्दैन। चित्तको संरचना र ऊर्जा नै परिवर्तन भएपछि, अज्ञानतामा आधारित पुराना कर्महरू पनि निष्प्रभावी हुन्छन्।

यद्यपि, उनले हल्का कर्महरू—मानिसहरूको गाली, ढुङ्गा हान्ने, अपमान—शारीरिक र मानसिक पीडाको रूपमा भोग्नै पर्‍यो। यसले कर्मको वजन (Gravity) को सिद्धान्त देखाउँछ: गहिरा, नरक–प्रेरित कर्म प्रज्ञाले निष्क्रिय भए पनि, सतही विपाकहरू तत्काल भोग्नै पर्छ। यसले कर्मको गति, फल र शक्ति विभिन्न परिस्थिति, समय र चेतनाको गुणमा निर्भर हुन्छ भन्ने बुझाउँछ।

४. कर्म–सिद्धान्तको दार्शनिक तुलना: पूर्वीय र पश्चिमी दर्शनमा कर्म:

कर्मको अवधारणा पूर्वीय दर्शनमा समेत एकै प्रकारको छैन, र पश्चिमी धर्महरूमा यसको स्थान पूरै फरक छ:

क) जैन धर्म

जैन धर्ममा, कर्मलाई भौतिक सूक्ष्म कण (पुद्गल) को रूपमा लिइन्छ, जुन आत्मामा टाँसिन्छ। मोक्षको मार्ग भनेको कठोर तपस्याद्वारा ती कणहरूलाई आत्माबाट झार्नु हो। कर्मको फल कणको गुण र आत्मामा त्यसको सञ्चयमा निर्भर हुन्छ।

ख) बौद्ध धर्म

बौद्ध धर्ममा, कर्म भनेको चेष्टा (इरादा) हो। यहाँ स्थायी आत्मा (Atman) को अवधारणा छैन, बरु चेतनाको निरन्तर प्रवाह छ। निर्वाण (Nirvana) भनेको चेतनाको त्यो अवस्था हो जहाँ कर्म निर्माण पूर्ण रूपमा बन्द हुन्छ। फल चेतनाको गुण र त्यसको शक्तिको आधारमा प्राप्त हुन्छ।

ग) हिन्दू धर्म

हिन्दू धर्ममा, कर्मलाई मुख्यतः नैतिक कर्तव्य र धार्मिक कार्यसँग जोडेर हेरिन्छ। यहाँ आत्मा स्थायी मानिन्छ र मोक्ष भनेको आत्मा–परमात्माको मिलन (योग, ज्ञान, भक्ति मार्फत) हो। वेदान्त अनुसार कर्म केवल शरीरले गर्ने काम होइन, नियत (इच्छा) सहितको क्रिया हो, जसले जन्म–मृत्युको चक्र (कर्मबन्धन) सिर्जना गर्छ।

कर्म तीन प्रकारका हुन्छन्—सञ्चित, प्रारब्ध र आगामी, जहाँ प्रारब्ध कर्म मात्र यो जन्ममा भोग्नैपर्ने हुन्छ। ज्ञान प्राप्त ज्ञानी/मुक्त व्यक्ति ले नयाँ कर्म बन्धन बनाउँदैन; उसले केवल प्रारब्ध कर्म सकिँदासम्म शरीर धानेको हुन्छ। हिन्दू दर्शनमा कर्मको फल वितरण गर्ने काम ईश्वर (कर्म–फल–दाता) ले गर्छन्।

घ) पश्चिमी धर्म (इस्लाम र क्रिश्चियन)

इस्लाम र क्रिश्चियन धर्ममा ‘कर्म–सिद्धान्त’ छैन किनभने तिनीहरू एक जीवन, एक मृत्यु, र ईश्वरको इच्छा (God’s will/Qadar) मा विश्वास गर्छन्। यहाँ कर्म–फल स्वतः चल्ने प्राकृतिक प्रणालीको स्थान ईश्वरको न्याय र अनुग्रहले लिएको हुन्छ। नैतिकता ईश्वरको आज्ञा हो, न कि कार्यको अन्तर्निहित ऊर्जा।

५. कर्मको विज्ञान र आधुनिक विज्ञानको सीमा:

आधुनिक विज्ञानले कर्मलाई बुझ्न कहाँ पुग्छ? विज्ञान अहिले पनि पदार्थ, ऊर्जा, न्यूरो–केमिस्ट्री र भौतिक जगतको कारण–परिणाम (Cause-Effect) मा मात्र सीमित छ।

Neuroscience ले मस्तिष्कमा ‘इरादा’ कसरी जन्मन्छ भनेर अध्ययन गर्छ।

Psychology ले बानी र व्यवहार चक्र (Feedback Loops) लाई व्याख्या गर्छ।

Meditation Science ले चित्त परिवर्तन सम्भव छ भन्ने देखाउँछ।

तर, आधुनिक विज्ञानले “संस्कार, अविज्ञा, पुनर्जन्म, निर्वाण” लाई पूर्ण रूपमा व्याख्या गर्न सकेको छैन। किनकि यी सबै भौतिक प्रयोगशालामा परीक्षण गर्न सकिने वस्तुहरू होइनन्। यी चेतनाको आन्तरिक, गुणात्मक अनुभूति-डोमेन हुन्।

कर्मको विज्ञान बुझ्नका लागि हामीलाई वस्तुगत भौतिक प्रमाण मात्र होइन, बरु सब्जेक्टिभ चेतनाको पूर्ण ज्ञान आवश्यक पर्छ। चेतना, जसले उद्देश्य सिर्जना गर्छ; जसले संस्कार ग्रहण गर्छ; र जसले पुनर्जन्मको प्रवाहलाई निरन्तरता दिन्छ।

१०. कर्म चेतनाको विज्ञान हो:

अन्त्यमा, कर्म न कुनै साधारण भौतिक नियम हो, न ईश्वरको दण्ड।

कर्म भनेको:

चित्तको अवस्था (State of Mind)

उद्देश्यको ऊर्जा (Intentionality)

संस्कारको प्रवाह (Latent Tendencies)

विगत चेतनाको निरन्तरता (Continuity of Consciousness)

यी सबै पक्षहरूलाई बुझ्ने चेतना अर्हन्त चेतना हो—जहाँ अज्ञानता, लोभ र द्वेषको बादल हटेर गएको हुन्छ। त्यसैले बुद्धको उपदेश अत्यन्त सटीक थियो: “तिमी अर्हन्त होइनौ, कर्मको पूर्ण विज्ञान बुझ्न सक्दैनौ।” कर्मको विज्ञान बुझ्ने प्रयास भौतिक जगतमा खोजेर होइन, आफ्नो मनको गहिराइमा डुबेर मात्र सम्भव हुन्छ।

(लेखक सुनिल बाबु पन्त संविधान सभाका सदस्य एवं मायाको पहिचान नेपालका कार्यकारी निर्देशक हुन्)