नेपालमा राजनीतिको चहलपहल धेरै भयो, तर गहन राजनीतिक दर्शनको अभाव खड्कियो। दलहरू फेरिए, सरकारहरू बदलिए, संविधान आयो र गयो। तर सत्ताको आधारभूत सोच बदलिएन। सत्ता अझै पनि पुरुष–केन्द्रित (Patriarchal), सहर–केन्द्रित (Urban-centric), पैसा–केन्द्रित (Plutocratic), र मानव–केन्द्रित (Anthropocentric) नै रह्यो—जसले बहुसङ्ख्यक नागरिकको जीवनलाई सधैँ किनारामा राख्यो।

यही यथास्थितिको निरन्तरतालाई भङ्ग गर्दै उभिएको छ—समावेशी समाजवादी पार्टी।

यो पार्टी केवल अर्को दल होइन। यो राजनीतिलाई हेर्ने, बुझ्ने र अभ्यास गर्ने आँखा बदल्ने प्रयास हो, सभ्यताको विकल्प हो।

१. गाउँ सार्वभौम हुन्छ: सहभागितामूलक, प्रत्यक्ष र जीवन्त लोकतन्त्र

यो दर्शनको सबैभन्दा क्रान्तिकारी पक्ष भनेको गाउँलाई सार्वभौम निकाय (Sovereign Unit) को रूपमा स्थापित गर्नु हो। यो सामान्य विकेन्द्रीकरण होइन, यो केन्द्रको उपनिवेशबाट मुक्त नयाँ राजनीतिक संरचना हो।

क. सार्वभौम गाउँमा प्रत्यक्ष सहभागितामूलक लोकतन्त्र (Participatory, Direct and Living Democracy)

आजको व्यवस्थामा कर गाउँबाट उठ्छ, तर निर्णय केन्द्रमा हुन्छ। समावेशी समाजवादी दर्शनमा, गाउँमा लोकतन्त्र सहभागितामूलक, प्रत्यक्ष र जीवन्त (Living) हुन्छ।

जनताको निर्णय (People’s Decision): गाउँलेहरू सामूहिक रूपमा प्रत्यक्ष सहभागिता मार्फत आफ्नो जीवनसँग जोडिएका महत्त्वपूर्ण विषयहरूमा निर्णय गर्छन्।

नीतिगत नियन्त्रण: स्थानीय शिक्षा, स्वास्थ्य, र सामाजिक सुरक्षा जस्ता अत्यावश्यक सेवाहरूको डिजाइन र कार्यान्वयन।

स्थानीय अर्थतन्त्र: स्थानीय विकास, पूर्वाधार, र हरित रोजगारी (Green Jobs) सिर्जनाको योजना।

प्राकृतिक अधिकार: सामुदायिक वन, नदी, प्राकृतिक वासस्थान (Natural Habitats) को संरक्षण र व्यवस्थापन।

शक्ति हस्तान्तरणको अन्त्य: मध्यस्थ कर्ता हुन्छन्, गाउँ सभा हुन्छ जुन सर्व समावेशी हुन्छ, तर सार्वभौम गाउँमा जनताले कसैलाई प्रतिनिधि चुन्दैनन्; उनीहरू आफैँ निर्णयकर्ता हुन्छन्। यसले जनतालाई निष्क्रिय दर्शक होइन, हरेक नीतिको सक्रिय निर्माता बनाउँछ।

ख. सङ्घीयताको नयाँ खाका: शक्तिको न्यूनतम केन्द्रीयकरण

राजनीतिक शक्ति गाउँबाट केन्द्रतर्फ कम हुँदै जाने गरी नयाँ सङ्घीय संरचनाको प्रस्ताव गरिएको छ:

सार्वभौम गाउँ (Sovereign Village): आधारभूत शक्ति केन्द्र। यहाँ प्रत्यक्ष सहभागितामूलक लोकतन्त्र लागू हुन्छ।

गाउँहरूको महासङ्घ (Federation of Villages): हालको प्रदेश वा राज्यहरू जस्तै। यसको भूमिका गाउँहरू बीचको समन्वय, ठूला पूर्वाधार योजना, र सामूहिक पर्यावरणीय मुद्दाहरूमा मात्र सीमित हुन्छ।

महासङ्घहरूको राष्ट्रिय सङ्घ (National Union Government): यो महासङ्घहरूको महासङ्घ हो। यसको शक्ति न्यूनतम (Less and Less Power) हुन्छ र यसको मुख्य काम राष्ट्रिय समन्वय, मुद्रा, सेना, परराष्ट्र नीति, र ठूला पर्यावरणीय सङ्कटको व्यवस्थापनमा मात्र सीमित हुन्छ।

दार्शनिक लक्ष्य: राष्ट्रिय सरकारलाई कमजोर बनाउनु, ताकि सत्ता र निर्णयको शक्ति आम नागरिकको हातबाट टाढा नजाओस्।

ग. Liquid Voting को प्रयोग (महासङ्घ र राष्ट्रिय सङ्घ तहमा)

गाउँको प्रत्यक्ष सहभागितामूलक लोकतन्त्रभन्दा माथिल्लो तहहरू (गाउँहरूको महासङ्घ र राष्ट्रिय सङ्घ) मा तरल मतदान (Liquid Voting) को प्रयोग हुन्छ।

तरल लोकतन्त्रको अनिवार्यता: यी ठूला प्रशासनिक तहहरूमा पनि जनताको निरन्तर र विषयगत नियन्त्रण कायम राख्न।

प्रक्रिया: नागरिकहरूले आफैँ प्रत्यक्ष निर्णय गर्न नसक्ने अवस्थामा महासङ्घको कुनै विशेष मुद्दाका लागि मात्र आफ्नो मत वा शक्ति कुनै विश्वासिलो व्यक्ति (विशेषज्ञ वा नेता) लाई हस्तान्तरण गर्न सक्छन् र इच्छा अनुसार फिर्ता लिन सक्छन्। यसले प्रतिनिधिमूलक लोकतन्त्रको जोखिम कम गर्छ।

२. लोकतन्त्रको पुनर्संरचना: प्रतिनिधित्वको धोकाबाट सहभागिताको शक्ति

क. तरल लोकतन्त्र (Liquid Democracy): शक्ति जम्ने होइन, बग्ने व्यवस्था

परम्परागत समस्या (उदार लोकतन्त्र): प्रतिनिधि एकपटक चुनिएपछि अर्को निर्वाचन नआएसम्म जनताप्रति प्रत्यक्ष रूपमा उत्तरदायी रहन बाध्य हुँदैनन्। शक्ति केही व्यक्तिको हातमा केन्द्रित हुन्छ, र नागरिक पाँच वर्षका लागि राजनीतिक रूपमा मौन दर्शक मा सीमित हुन्छन्।

समावेशी समाजवादीको नवीनता: तरल मतदान (Liquid Voting) ले नागरिकलाई स्थायी प्रतिनिधित्व होइन, चलायमान (Dynamic) र विषयगत शक्ति दिन्छ।

Delegation (जिम्मेवारी हस्तान्तरण): नागरिकले सम्पूर्ण नीतिगत क्षेत्रमा एउटै व्यक्तिलाई विश्वास गर्न बाध्य हुँदैनन्, बरु ज्ञान–आधारित लोकतन्त्र निर्माण गर्छन्।

Recall (फिर्ता लिने अधिकार): यदि प्रतिनिधिले भ्रष्टाचार गर्छ वा जनभावनाविपरीत निर्णय लिन्छ भने नागरिकले आफ्नो मत तत्काल फिर्ता लिएर अरूलाई दिन सक्छन्।

ख. साइबरनेटिक लोकतन्त्र (Cybernetic Democracy): चलायमान, सिक्ने र सुधार्ने शासन

परम्परागत समस्या: राज्यले नीति बनाउँछ, लागू गर्छ, र प्रायः असफलता स्विकार्दैन। यस्तो प्रणाली स्थिर, अहङ्कारी र आत्म–सुधारविहीन हुन्छ।

समावेशी समाजवादीको नवीनता: साइबरनेटिक लोकतन्त्र ‘Feedback Loop’ (प्रतिक्रिया चक्र) मा आधारित हुन्छ—जहाँ नीति एकपटक बनेर अन्त्य हुँदैन, बरु निरन्तर परिमार्जित हुन्छ।

नीति लागू भएपछि त्यसको सामाजिक, आर्थिक, लैङ्गिक र क्षेत्रीय प्रभाव तथ्याङ्क मार्फत सङ्कलन गरिन्छ।

नागरिकले डिजिटल प्लेटफर्म, स्थानीय सभा, वा सामुदायिक फोरममार्फत प्रत्यक्ष प्रतिक्रिया दिन सक्छन्।

दार्शनिक फरक: यहाँ नागरिक मतदाता मात्र होइनन्, निरन्तर सह–नीति निर्माता (Co-policy makers) हुन्छन्।

३. अर्थशास्त्रको पुर्नपरिभाषा: GDP होइन, करुणा र प्रकृति केन्द्रित विकास

क. सकल करुणा उत्पादन (Gross Compassion Product – GCP): सफलताको नयाँ मापन

परम्परागत समस्या: GDP ले प्रकृतिको विनाश, महिलाको अवैतनिक हेरचाह श्रम, र मानसिक स्वास्थ्य को मूल्य गणना गर्दैन।

समावेशी समाजवादीको नवीनता: सफलताको मापन सकल करुणा उत्पादन (GCP) बाट गरिनु पर्छ भन्ने प्रस्ताव।

GCP ले मानव कल्याण लाई मात्र होइन, प्रकृतिको कल्याण (Planetary Wellbeing) लाई पनि राज्यको प्राथमिक दायित्व मान्छ। यसमा मुख्य सूचकहरू यस्ता छन्:

सामाजिक न्याय, सुरक्षा, सम्मान: समाज कति समतामूलक र सुरक्षित छ।

पारिस्थितिक कल्याण (Ecological Wellbeing): नदी, वन, पर्वत (Mountains) र सम्पूर्ण प्राकृतिक वासस्थानहरूको स्वस्थता, जीवजन्तु (Animal Wellbeing) को सुरक्षा र प्रकृतिको समग्र कल्याण को अवस्था।

दार्शनिक भिन्नता: यसले संरचनागत न्याय, करुणा र पर्यावरणीय जिम्मेवारी लाई राज्यको मूल दायित्वसँग जोड्छ।

ख. प्रकृति केन्द्रितता (Ecological Turn): विकासको केन्द्र

परम्परागत समस्या: प्रकृतिलाई मानिसको उपभोगका लागि मात्र बनेको स्रोत मान्ने दृष्टिकोणले आज जलवायु सङ्कट निम्त्याएको छ।

समावेशी समाजवादीको नवीनता: मानवलाई प्रकृतिको मालिक होइन, संरक्षक (Steward) को रूपमा पुनःपरिभाषित गर्नु। नीति निर्माणमा जलवायु न्याय, जैविक विविधता र भावी पुस्ताको अधिकार लाई केन्द्रीय स्थान।

४. नेतृत्वको रूपान्तरण: सीमान्त अनुभव र मातृसत्तात्मक राजनीति

क. नेतृत्वमा सीमान्त अनुभवको केन्द्रीयता

परम्परागत समस्या: राजनीतिक नेतृत्वमा प्रायः “सक्षम”, “पुरुष”, उच्च जात, सहर–केन्द्रित वर्गको वर्चस्व।

समावेशी समाजवादीको नवीनता: लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसङ्ख्यक, अपाङ्गता भएका व्यक्ति, सीमान्त समुदायका महिला र बहिष्कृत समूहलाई नेतृत्वको केन्द्रमा ल्याउनु।

दार्शनिक महत्त्व: बहिष्करण भोगेका मानिसलाई शक्ति कसरी दुरुपयोग हुन्छ भन्ने ज्ञान हुन्छ। त्यसैले नेतृत्वको स्रोत बदल्नु भनेको नीति निर्माणको ज्ञानको स्रोत बदल्नु हो।

ख. पितृसत्तात्मक बनाम मातृसत्तात्मक राजनीतिक दर्शन

पितृसत्तात्मक राजनीति: प्रतिस्पर्धा, शक्ति प्रदर्शन, जित–हार, शत्रु निर्माण र वर्चस्वमा आधारित।

मातृसत्तात्मक दर्शन: हेरचाह (Care), करुणा, सहकार्य, सम्बन्ध र समावेश मा आधारित।

मौलिक भिन्नता: समावेशी समाजवादी दर्शनले राजनीतिलाई युद्धको मैदान होइन, सामुदायिक हेरचाह र सह–अस्तित्वको अभ्यासको क्षेत्र मान्छ।

निष्कर्ष

समावेशी समाजवादी पार्टीको दर्शनले लोकतन्त्रका तीनवटै आधारभूत प्रश्न—को प्रतिनिधित्व गर्छ (Whom?), कसरी शासन हुन्छ (How?), र राजनीतिको उद्देश्य के हो (Why?)—मा आमूल परिवर्तन प्रस्ताव गर्छ।

सार्वभौम गाउँको प्रत्यक्ष सहभागितामूलक लोकतन्त्र लाई आधारशिला बनाएर, यसले नागरिकलाई निष्क्रिय मतदाता होइन, सक्रिय सहभागी बनाउँछ; प्रकृतिलाई विकासको बाधा होइन, केन्द्र बनाउँछ; र करुणालाई नै राजनीतिक सभ्यताको आधार बनाउँछ। आजको विश्व राजनीतिको सङ्कटग्रस्त अवस्थामा, समावेशी समाजवादी दर्शन केवल एउटा पार्टीको कार्यक्रम नभई, सम्भावित नयाँ राजनीतिक सभ्यताको घोषणा हो।