आजको संसार आवाजले भरिएको छ—राजनीतिक चर्को स्वर, सामाजिक सञ्जालको कोलाहल, उपभोगको अनन्त दौड। यस्तो समयमा “ध्यान” धेरैका लागि संसारबाट भाग्ने उपायझैँ देखिन्छ। तर बुद्धले सिकाउनुभएको ध्यान पलायन होइन। ध्यान त यथार्थमा फर्कने साहसी अभ्यास हो।

बुद्धले ध्यानलाई कुनै रहस्यमय कर्मकाण्ड वा केवल भिक्षुहरूको साधना बनाउनुभएन। उहाँका लागि ध्यान भनेको चित्तलाई प्रशिक्षित गर्ने विज्ञान थियो—मनलाई बुझ्ने, शुद्ध पार्ने, र करुणा तथा विवेकसहित बाँच्ने मार्ग।

ध्यान भनेको के हो?

पाली भाषामा ध्यानलाई भावना (Bhāvanā) भनिन्छ, जसको अर्थ हो—चित्तको विकास। जस्तो किसानले माटो जोत्न, मल हाल्न र झार उखेल्नुपर्छ, त्यस्तै ध्यानमार्फत मनको खेती गरिन्छ।

बौद्ध परम्परामा ध्यानका दुई मुख्य आयाम छन्:

समथ ध्यान – चित्तलाई शान्त र स्थिर बनाउने

विपश्यना ध्यान – यथार्थलाई यथार्थकै रूपमा देख्ने

यी दुई अलग बाटो होइनन्; एउटाले अर्कोलाई पूर्ण बनाउँछ।

४० कर्मठान: मनको प्रकृतिअनुसार अभ्यास

बुद्धले मानव मनको विविधता बुझेर ४० कर्मठान (ध्यानका विषय) सिकाउनुभयो। सबैका लागि एउटै ध्यान उपयुक्त हुँदैन भन्ने गहिरो मनोवैज्ञानिक समझ यहाँ देखिन्छ।

आज ध्यानलाई बजारले कब्जा गरेको छ—तनाव घटाउने औषधिजस्तो बेचिन्छ, तर अन्यायपूर्ण संरचनालाई जस्ताको तस्तै छोडिन्छ।

यी ४० कर्मठान यसरी वर्गीकृत छन्:

१. १० कसिण – पृथ्वी, जल, अग्नि, आकाशजस्ता एकाग्रताका विषय

२. १० असुभ – शरीरको अनाकर्षक पक्षको चिन्तन

३. १० अनुस्मृति – बुद्ध, धम्म, संघ, शील, दान, मृत्यु आदि

४. ४ ब्रह्मविहार – मैत्री, करुणा, मुदिता, उपेक्षा

५. ४ अरूप ध्यान – रूपरहित अवस्थाहरू

६. आहारप्रति अरुचि भाव

७. चार महाभूतको विश्लेषण

यी कर्मकाण्ड होइनन्; मानसिक रूपान्तरणका औजार हुन्।

समथ ध्यान: अशान्त युगमा शान्ति

समथ ध्यानले मनलाई एकाग्र, शान्त र सन्तुलित बनाउँछ। आजको विचलित युगमा शान्त भएर बस्न सक्नु नै क्रान्तिकारी काम हो।

समथले मनलाई:

प्रतिक्रियात्मक हुनबाट जोगाउँछ

चञ्चलता घटाउँछ

आन्तरिक आनन्द र स्पष्टता दिन्छ

तर शान्ति मात्र पर्याप्त हुँदैन। शान्त जेल पनि जेल नै हो।

विपश्यना: यथार्थ देख्ने साहस

विपश्यना भनेको सत्यलाई सजिलै स्वीकार्ने अभ्यास हो—सबै कुरा अनित्य, दुःखमूलक, र अनात्मा छन् भन्ने प्रत्यक्ष अनुभूति।

यो सकारात्मक सोच होइन।

यो मिथ्या अहङ्कार भत्काउने दृष्टि हो।

विपश्यनाले : “म को हुँ?” नभै,

“यहाँ वास्तवमा के घटिरहेको छ?” भनेर सोध्छ।

यस अर्थमा विपश्यना गहिरो रूपमा राजनीतिक पनि हो—किनकि यसले लोभ, सत्ता–आशक्ति र प्रभुत्वको जरा काट्छ।

अभिधम्म के हो?

यदि सुत्त पिटक बुद्धका संवाद हुन् भने, अभिधम्म उहाँको विश्लेषण हो।

अभिधम्मले देखाउँछ:

चित्त क्षणिक हो

“म” भन्ने कुनै स्थायी वस्तु छैन

सबै कुरा कारण–परिस्थितिबाट उत्पन्न हुन्छ

यहाँ आत्मा होइन, प्रक्रिया छ।

यहाँ दोषारोपण होइन, जिम्मेवारी छ

अभिधम्मले सिकाउँछ—दुःख कारणले जन्मिन्छ भने, कारण बदल्दा दुःख अन्त्य पनि सम्भव छ।

चित्त शुद्धि कसरी हुन्छ?

बुद्धले चित्त शुद्धिको सूत्र छोटकरीमा यसरी दिनुभयो:

“अकुशल कर्म नगर्नु,

कुशल कर्म बढाउनु,

चित्त शुद्ध पार्नु—

यही बुद्धहरूको शिक्षा हो।”

चित्त शुद्धि भनेको पवित्र बन्ने होड होइन।

यो हो—लोभ, द्वेष र मोह क्रमशः क्षीण पार्दै लैजानु।

यो सम्भव हुन्छ:

शील (नैतिक जीवन)

समाधि (ध्यान)

प्रज्ञा (बोध)

शील बिना ध्यान आत्मकेन्द्रित हुन्छ।

प्रज्ञा बिना शान्ति जडता बन्छ।

आजको संसारमा ध्यान

आज ध्यानलाई बजारले कब्जा गरेको छ—तनाव घटाउने औषधिजस्तो बेचिन्छ, तर अन्यायपूर्ण संरचनालाई जस्ताको तस्तै छोडिन्छ।

तर बुद्धको ध्यान तटस्थ थिएन। घृणामुक्त मनले हिंसा समर्थन गर्न सक्दैन। लोभमुक्त मनले शोषणलाई सही मान्न सक्दैन। मोहमुक्त मन सजिलै भ्रममा पर्दैन।

यस अन्तर्राष्ट्रिय ध्यान दिवसमा ध्यानलाई केवल ‘वेलनेस टुल’ होइन, चेतनाको अभ्यासका रूपमा पुनःस्थापित गर्न आवश्यक छ—व्यक्तिगत, सामाजिक र पर्यावरणीय सबै तहमा।

ध्यानले हामीलाई पीडाबाट आँखा चिम्लन सिकाउँदैन।

ध्यानले हामीलाई डर बिना हेर्न सिकाउँछ।