नेपालको पूर्वी क्षेत्रको एउटा सानो शहर दमकबाट बेलडाँगी जाने अटोको यात्रा मेरो जीवनको एक अविस्मरणीय अनुभव बन्यो। मलाई एक अचम्मको भनाइ सुनियो,‘तिमी मिनी अमेरिका जान लागेको छौ।’ बेलडाँगीको शरणार्थी शिविरलाई सम्बोधन गर्ने यो शब्द मलाई थुप्रै जिज्ञासाहरूमा पर्छ। के साँच्चै यहाँ मिनी अमेरिका जस्तो स्थान छ? के यहाँको वातावरण, सफा र आकर्षक जस्तो देखिन्छ, जस्तो कतै बाह्य संसारको आदर्श हो?

यस लेखमा म तपाईँलाई बेलडाँगी शरणार्थी शिविरको यात्रा, त्यहाँको जीवन र सङ्घर्षका बारेमा विस्तृत रूपमा परिचित गराउन चाहन्छु। मैले देखेको र महसुस गरेको यथार्थलाई यहाँ प्रस्तुत गर्दै, शरणार्थीहरूको जीवनका कष्टहरू र उनीहरूको भविष्यका सम्भावनाहरू बारे पनि कुरा गर्नेछु।

१. बङ्गे बजारको दृश्य र मिनी अमेरिकाको भ्रम

दमकबाट बस चढेर बेलडाँगी जाने क्रममा जब मैले बङ्गे बजारको क्षेत्रलाई पहिलो पटक देखेँ, त्यो दृश्य साँच्चिकै आकर्षक थियो। सफा र व्यवस्थित सडकहरू, सिधा पङ्क्तिमा रहेका घरहरू, र त्यसका बीचमा फैलिएको हरियालीले मलाई साँच्चिकै अमेरिका जस्तो वातावरण दिइरहेको थियो। त्यो समयमा मैले आफूलाई मिनी अमेरिकामा जस्तो अनुभव गरेँ। त्यहाँका मानिसहरूको व्यवस्थित जीवन, सफा सडकहरू र त्यहाँको हावापानी, सबै कुरा मिलेर एउटा सुखद छवि प्रस्तुत गर्दै थिए।

तर यो दृश्य केवल बाहिरी रूपमा आकर्षक थियो। बङ्गे बजारबाट अगाडि बढ्दै जाँदा मैले चाँडै बुझ्न थाले कि यहाँको वास्तविकता केही फरक छ। जब मैले शरणार्थी शिविरको नजिक पुगेँ र त्यहाँको जीवनको बारेमा थाहा पाएँ, तब मलाई थाहा भयो कि यहाँको यथार्थ के थियो।

२. शरणार्थी शिविरको वास्तविकता

बेलडाँगी शरणार्थी शिविरको बाहिरी दृश्यको बारेमा मैले भनेजस्तै आकर्षक र सफा थियो, तर यस शिविरको भित्री जीवनसँग त्यसको केही सम्बन्ध थिएन। शिविरको आन्तरिक क्षेत्रको यात्रा गर्दा मैले थाहा पाएको के हो भने, यो स्थान जीवनका अनगिन्ती समस्याहरूको सामना गरिरहेका मान्छेहरूको वासस्थान हो। यहाँका मानिसहरूको जीवन यथार्थमा निकै कष्टकर र सङ्घर्षपूर्ण थियो।

शिविरका बासिन्दाहरू भुटानी शरणार्थीहरू थिए, जसले आफ्ना घरबार र क्रूर तानासाहको षड्यन्त्रका कारण नेपालमा शरण लिनु परेको थियो। उनीहरूका लागि कस्तो जीवन थियो? खानेको कमी, अस्थायी आवास, र भविष्यको चिन्ता भनेका यी प्रमुख समस्याहरू थिए। यहाँका घरहरू अस्थायी र नरम संरचनाहरू थिए। तिनीहरूलाई पर्याप्त आवास, गोपनीयता र सुरक्षा थिएन अत्यधिक भीड र सानो स्थानले मानिसहरूको मानसिक र शारीरिक अवस्था बिगारेको पाइयो।

शरणार्थी शिविरको सबैभन्दा ठुलो समस्या भनेको खाद्य र आश्रयको अभाव देखे। यहाँका परिवारहरू सस्तो र अनिश्चित जीवन यापन गर्दै थिए। उनीहरूलाई दैनिक रूपमा खानेकुराको अभाव थियो। केही मानिसहरू दक्ष रहेछन् तर चाहेर पनि काम गर्न सक्दैन रहेछन् किनकि उनीहरू अनागरिक वा शरणार्थी, त्यसैले उनीहरूको जीवन अझै कठिन रहेछ। यहाँको स्वास्थ्य सेवा र शिक्षा पनि सीमित थिए, जसले गर्दा यहाँका बच्चाहरू र वृद्धहरूको जीवन पनि अझै कष्टपूर्ण छ।

३. भविष्यको अनिश्चितता

बेलडाँगीको शरणार्थी शिविरका मानिसहरूको भविष्यको कुनै स्पष्ट दिशा छैन। धेरैजसो शरणार्थीहरूका लागि आफूहरूको भविष्य एकदमै अनिश्चित छ। कति मानिसहरूले चाहेका थिए कि उनीहरू आफ्नो देश फर्केर जान सकुन् र आफ्ना परिवारका सदस्यसँग पुनः मिल्न सकुन्। कति शरणार्थीहरू भने अझै पनि नयाँ जीवनको खोजीमा छन् र तिनीहरूको प्राथमिक उद्देश्य भनेको यहाँबाट अर्को देशमा पुनर्वासको अवसर पाउनु थियो। कति अझै आफूले नपाएको नेपाली परिचय खुल्ने नागरिकता आफ्ना सन्तानलाई दिलाउने झिनो आसमा अल्झिरहेछन, सानो आशाको दियो बालेर भगवानको भरमा बाचेका छन् ती निरीह मानिसहरू। केवल छ त, आशा र भरोसा।

शरणार्थीहरूलाई आफ्नो नेपाली नागरिकताको समस्या छ, जसले गर्दा उनीहरूले बाहिरको काममा रोजगार पाउन सक्दैनन्। यसले उनीहरूको आर्थिक अवस्था झन् दयनीय बनाएको छ। यहाँका दक्ष श्रमिकहरूलाई पनि सरकारले काम गर्न अनुमति नदिएको कारण उनीहरूको क्षमता र सीपहरूको मूल्याङ्कन हुन सकेको छैन। कोही त नागरिकताको कुरै छाडौँ शरणार्थी परिचय पत्र सम्म पनि नहुँदा दयामिया अवस्थामा रहेछन्। बाहिरबाट देखे र सोचे भन्दा धेरै दर्दनाक जीवनशैली रहेछ शिविर भित्र। देख्नेले मिनी अमेरिका देखे पनि भोग्नेहरूको कथा बेग्लै रहेछ त्यहाँ१ त्यहाँको न कसैले आशु देख्दो रहेछ न कुनै चित्कार र रोदन, केवल देखिँदो रहेछ त मिनी अमेरिका र सम्पन्न शिविर, वास्तविकता भन्दा धेरै फरक दृश्य।

यसको विपरीत, यहाँका केही व्यक्तिहरू अझै पनि आफ्नो देश फर्कने आशामा छन्, आफ्ना उनीहरूको भविष्य प्रायः परनिर्भर छ र उनीहरूको जीवनका लागि एक मात्र विकल्प भनेको आफ्नो मूल देशमा फर्कनु हो।

जब साँझ पर्छ, झ्याउँकिरीसँगै चराचुरुङ्गीको चिरबिरसँगै शिविर पनि मज्जाले रुँदो रहेछ। असारे झरीझैँ आशुको वर्षाले शिविरमा सन्नाटा छाउँदो रहेछ। शिविरको त्यो रोदनमा अधिकांश आफ्नो देश सम्झेर रुँदा रहेछन्,त केही परिवारको बिछोडको पिडाले, कोही भविष्यको चिन्तनले छ्ट्पटिदा रहेछन्। पिडा कसलाई पोख्ने, वेदना कसलाई सुनाउने? त्यही रोदनसँगै शिविर पनि म र हामी जसरी नै निदाउँदो रहेछ। त्यो कहाली लाग्दो अवस्थाले मेरो मन पनि धेरै रोयो शिविरसँगै!

४. शरणार्थीहरूको मनोविज्ञान र भविष्यको आशा

शरणार्थी शिविरमा बसोबास गरिरहेका अधिकांश मानिसहरू मानसिक र शारीरिक रूपमा थकित छन्। तिनीहरू आफ्नो घरबार, सम्पत्ति र परिवारको सदस्यसँग छुटिएका छन्। उनीहरूका लागि आफूलाई पुनः शान्ति र समृद्धिको जीवनमा फर्काउनका लागि सङ्घर्ष गर्नु पर्छ। कति मानिसहरू अझै पनि तिनीहरूको मुलुकमा शान्ति स्थापनाको आशा राख्छन् भने, कति मानिसहरू भने नयाँ देशमा बसोबास गर्न चाहन्छन्। केही नेपालमै बस्न पनि चाहने रहेछन्।

कुनै पनि अवस्थामा, बेलडाँगीको शरणार्थी शिविरमा बस्ने मानिसहरूको भविष्य अनिश्चित छ। तर, यद्यपि उनीहरूको जीवनको वर्तमान अवस्था कष्टकर छ, अझै पनि केही आशा र प्रोत्साहनको दीर्घकालीन योजनामा छ।

५. समग्र स्थिति र शरणार्थीहरूको अधिकार

शरणार्थीहरूको समस्या विश्वभरि एकदमै ठुलो हो, र बेलडाँगी जस्तो स्थानमा यस समस्याले अझै गहिरो रूप लिइरहेको छ। शरणार्थीहरूको अधिकार र स्थिति अझै पनि अव्यवस्थित र अपुरो छ। नेपाल सरकार र अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले यस समस्यामा केही कदम चाल्न प्रयास गरे तापनि, शरणार्थीहरूको दैनिकी सुधार्नको लागि अझै थुप्रै काम गर्न बाँकी छ। नेपाल सरकारले फास्ट ट्र्याकमा कि स्वदेश फिर्ती, कि स्थानान्तरण वा पुर्नवास मार्फत परिवारको मेलमिलापमा तत्काल कदम चाल्न जरुरत रहेछ।

बेलडाँगी जस्तो शरणार्थी शिविरमा बस्ने मानिसहरूको अधिकार र भलाइलाई प्राथमिकता दिन आवश्यक छ। उनीहरूको सुरक्षित र सम्मानजनक जीवन यापनका लागि सरकारी र अन्तर्राष्ट्रिय सङ्घ संस्थाहरूले मिलेर काम गर्नुपर्ने समय आएको छ।

दमकबाट बेलडाँगी जाने मेरो यात्रा एक अद्वितीय अनुभव थियो जसले मलाई जीवनका कति जटिल र कष्टकर पक्षहरूको बारेमा सोच्न विवश गरायो। यहाँको बाह्य वातावरण सफा र आकर्षक देखिए पनि, शरणार्थीहरूको जीवनको वास्तविकता त्यति रमाइलो थिएन जति मैले बाहिर देखेको र सुनेको थिए! उनीहरूको जीवन कष्ट, अभाव र सङ्घर्षबाट भरिएको छ। यद्यपि भविष्य अनिश्चित छ, उनीहरूले अझै पनि आशा र उम्मेद राखेका छन्। एक दिन भगवानले सुन्छन् र सुख मिल्छ यही आशाको दियोमा आशुको तेलले भविष्यको चिन्तन गर्दैरहेछ शिविर!!!