काठमाडौं : लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसङ्ख्यक समुदायलाई लक्षित गरी समावेशी स्वास्थ्य सेवा सुनिश्चित गर्ने उद्देश्यले ‘मायाको पहिचान नेपाल’ र ‘एक एक पाइला सामुदायिक स्वास्थ्य केन्द्र’ बीच सहकार्य सुरु भएको छ। सहकार्य अन्तर्गत समुदायका सदस्यहरूलाई एचआइभी परीक्षण, यौन रोगहरूको उपचार, मानसिक स्वास्थ्य परामर्श लगायतका स्वास्थ्य सेवा सहज रूपमा उपलब्ध हुनेछन्।

यस सहकार्यसँगै समुदायका सदस्यहरूले आफूलाई अस्वीकार, लज्जा वा अपमानको डर बिना सुलभ स्वास्थ्य सेवा लिन सक्ने वातावरण तयार पारिने अपेक्षा गरिएको छ। स्वास्थ्य सेवामा पहुँच सुनिश्चित गर्न र सेवा प्रदायक संस्थालाई समुदायमैत्री बनाउने दीर्घकालीन लक्ष्य लिइएको मायाको पहिचान नेपालले जनाएको छ।

यस अभियानको थालनीसँगै एक एक पाइला स्वास्थ्य केन्द्रका स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई अभिमुखीकरण तालिम दिइएको छ। मायाको पहिचान नेपालमा कार्यरत र लिड नेपालकी कार्यकारी निर्देशक नुमा लिम्बु चञ्चलाले तालिम दिँदै समलिङ्गी, तेस्रोलिंगी, दुईलिंगी, अन्तरलिंगी तथा क्वयेर समुदायको पहिचान, अनुभव र अधिकारबारे जानकारी गराइन्।

चञ्चलाले स्वास्थ्य सेवामा प्रयोग हुने सम्बोधन शैलीमा पनि परिवर्तनको आवश्यकता औँल्याइन्। “महिला र पुरुषलाई ‘दिदीबहिनी’ र ‘दाजुभाइ’ भनेर सम्बोधन गरिए जस्तै, लैङ्गिक विविधता भएका व्यक्तिहरूलाई पनि उनीहरूको पहिचान अनुकूल सम्मानपूर्वक सम्बोधन गर्नुपर्छ,” उनले भनिन्।

उनले अन्तरलिंगी बच्चाको विषयमा विशेष रूपमा जोड दिँदै जन्मजात शारीरिक संरचनालाई समाजले स्वीकार गर्नुपर्नेमा बल दिइन्। “छोरा वा छोरी चाहिएकै आधारमा शल्यक्रिया गरेर लिङ्ग परिवर्तन गर्नु अमानवीय हो,” चञ्चलाले भनिन्।

चञ्चलाले नेपालमा लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसङ्ख्यक समुदायको विवाह दर्ता प्रक्रियामा आएको प्रगतिबारे जानकारी दिइन्। १२ असार २०८० मा सर्वोच्च अदालतले अन्तरिम आदेश जारी गरेपछि लमजुङको दोर्दी गाउँपालिकामा माया गुरुङ्ग र सुरेन्द्र पाण्डेले दक्षिण एसियामै पहिलो पटक समलैङ्गिक विवाह दर्ता गराएका थिए। त्यसयता देशभर १८ जोडीको विवाह दर्ता भइसकेको उनले जानकारी दिइन्।

कार्यक्रममा मानव अधिकारकर्मी चञ्चला र मायाको पहिचान नेपालका उपाध्यक्ष मधु केसीले समुदायले भोगिरहेका समस्याहरूलाई स्पष्ट रूपमा उजागर गरे। जबरजस्ती विवाह, परिवारबाट निष्कासन, मानसिक यातना, समाजबाट तिरस्कार, खुल्न नसक्ने अवस्था, यौनिक पहिचानको अस्वीकृति, एचआइभीको जोखिमजस्ता समस्याहरूले समुदायका सदस्यहरूलाई गम्भीर सङ्कटमा पार्ने गरेको उनीहरूको भनाइ थियो।

उपाध्यक्ष मधु केसीले भने‌, “समाजले नर र नारीको सीमामा अट्न नसक्ने व्यक्तिहरूमाथि लाञ्छना र हिंसा थोपर्दै आएको छ। धेरैजसो अवस्थामा त जीवन धान्नकै लागि सडकमा उभिनुपरेको छ।” उनले थपे, “मान्छेलाई मान्छे सरह व्यवहार गरिदिए सडकको किनारमा उभिनुपर्ने अवस्था अन्त्य गर्न सकिन्छ।”

यो सेवा सुरु गर्ने समय पनि उल्लेखनीय छ। अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले आफ्नो कार्यकालमा लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसङ्ख्यक समुदायका लागि दिँदै आएको सहयोग कटौती गरेपछि नेपालमा सञ्चालित यौन र एचआइभीसम्बन्धी २० वटा क्लिनिक बन्द भएका छन्। त्यसको क्षतिपूर्ति गर्ने लक्ष्यका साथ यो सहकार्य गरिएको मायाको पहिचान नेपालले जनाएको छ।

एलजीबीटीआईका लागि सुलभ स्वास्थ्य सेवा, न्यूनतम शुल्कमा स्वास्थ्य परीक्षण

एक एक पाइला सामुदायिक स्वास्थ्य केन्द्रका प्रशासन व्यवस्थापक अशोक पाण्डेले सेवा प्रदायकको सोच र दृष्टिकोणमा परिवर्तन आवश्यक रहेको बताए। “जसरी हामीले महिलामैत्री, बालमैत्री वा अपाङ्गमैत्री स्वास्थ्य सेवा भन्ने गरेका छौँ, त्यसैगरी लैङ्गिक र यौनिक विविधता भएका व्यक्तिका लागि पनि संवेदनशील सेवा दिन आवश्यक छ,” उनले भने। उनले मायाको पहिचान नेपालसँग सहकार्य गर्न पाएकोमा खुसी व्यक्त गरे।

कार्यक्रममा मानवअधिकारकर्मी मनिल सिंहले अभिमुखीकरण कार्यक्रम सञ्चालनको उद्देश्य समुदायका सदस्यहरूलाई सहज स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध गराउने रहेको स्पष्ट पारे। उनले भने, “सामाजिक पूर्वाग्रह, डर, सङ्कोच र लज्जाका कारण स्वास्थ्य सेवाबाट वञ्चित समुदायका लागि यस्ता सहकार्यहरू जीवनदायी बन्न सक्छन्।”

समुदायका सदस्यहरूलाई सेवा लिन स्वास्थ्य केन्द्र पुग्न अनुरोध गर्दै उनले सबै नागरिकका लागि स्वास्थ्य अधिकार सुनिश्चित गर्न राज्य, संस्था, र नागरिक समाज एकजुट हुनुपर्नेमा जोड दिए।

मायाको पहिचान नेपालका तर्फबाट फोकल पर्सनमा मधु केसी र मनिल सिंह तोकिएका छन्। यो सहकार्यलाई स्वास्थ्य क्षेत्रमा लैङ्गिक समानता, समावेशिता र मानव अधिकारको प्रत्याभूति गराउने दिशामा एक सशक्त पहलको रूपमा लिइएको छ।