पितृसत्ता केवल लैङ्गिकताको कुरा होइन। यो प्रकृति, महिलाहरू, गरिबहरू, र ‘अन्य’ भनिएका सबैमाथिको नियन्त्रणको पूर्ण प्रणाली हो। पितृसत्ता भनेको सङ्गठित हिंसा, सैनिक संरचना, प्राकृतिक स्रोतहरूको शोषण, र सधैँ भरिको शक्ति-लोभद्वारा टिकिरहने र फैलिने शासन प्रणाली हो। राजतन्त्रहरू माथिबाट शासन गर्छन्, गणतन्त्रहरू तलबाट माथि पुग्ने बताउँछन्—तर दुवैले एउटै मालिकको सेवा गर्छन् : त्यो हो पितृसत्तात्मक नियन्त्रण।

राजा हुन् वा निर्वाचित प्रतिनिधिहरू, पितृसत्तात्मक शासनहरूले आफ्ना साम्राज्यहरू मानिसको रगत, कर, र चोट लागेको पृथ्वीमाथि बनाउँछन्। तिनीहरूले लोकतन्त्रको वाचा गर्छन् तर निरङ्कुशता दिन्छन्। तिनीहरूले अधिकारको कुरा गर्छन् तर स्वतन्त्रता छिन्छन्। तिनीहरूको तर्क रेखीय, ठाडो, वर्गीय हुन्छ—जसको सुरुवात युद्धजयी विजयबाट हुन्छ र अन्त्य विनाशमा।

साँचो लोकतन्त्र—लोकतन्त्रको वास्तविक सार—निर्माण गर्न हामीले पितृसत्ताका प्रतीकहरू मात्र होइन, यसको आधारभूत संरचना—दर्शन, संरचना र भाष्यहरू—जसले नियन्त्रणलाई न्याय ठान्छन् र शोषणको महिमा गान गर्छन्—त्यो पनि ध्वस्त पार्नुपर्छ।

मातृसत्तात्मक मोड : आधिपत्यबाट सहअस्तित्वमा

मातृसत्ता पितृसत्ताको ऐना होइन। यो पुरुष शासकहरूलाई महिलाहरूले प्रतिस्थापन गर्ने कुरा होइन, न त उत्पीडन उल्ट्याउने कुरा हो। यो ‘नियन्त्रणकारी शक्ति’ भन्ने कुरालाई सहानुभूति र हेरचाहका रूपमा पुनः कल्पना गर्ने कुरा हो, बललाई सन्तुलनको रूपमा बुझ्ने कुरा हो।

मातृसत्तात्मक दृष्टिकोणले प्रकृतिलाई नाफाको स्रोतको रूपमा होइन, आफन्त परिवारको रूपमा हेर्छ। निर्णय प्रक्रियालाई आदेशको रूपमा होइन, सामूहिक बुद्धिको रूपमा बुझ्छ। नेतृत्वलाई अधिकार होइन, जिम्मेवारीको रूपमा लिन्छ।

मातृसत्तात्मक राजनीतिक संरचना पिरामिड होइन, एकल सिंहासन होइन। यो एउटा वृत हो—जहाँ समुदायहरू सँगै बस्छन्, सबै आवाजहरू बराबर, सबै मनहरू खुला, र निर्णय सुन्ने, विचार गर्ने, र जबाफदेहिताबाट बन्ने गर्छ—आदेशद्वारा होइन।

मातृसत्तात्मक राजनीतिक प्रणालीका सिद्धान्तहरू

१. शक्तिको निरस्त्रीकरण

हामी सबै प्रकारका सैन्यकरण अस्वीकार गर्छौँ। कुनै पनि मानिसले अर्को मानिसलाई मार्न तालिम दिनुमा कुनै न्यायोचित कारण छैन। सेना, सीमा, हतियार—यी सबै पितृसत्तात्मक डर र बल प्रयोगका उपकरण हुन्। हामी, यसको सट्टामा शिक्षा, हेरचाह, उपचार र पुनः स्थापनामा लगानी गर्छौँ।

२. विकेन्द्रित वृत शासन

कुनै एकल राजधानी होइन। कुनै सर्वोच्च नेता होइन। समुदायहरू स्नेह, हेरचाह र सहकार्यका वृतहरूमा सङ्गठित हुन्छन्—जहाँ निर्णय संवादबाट उत्पन्न हुन्छ, आदेशबाट होइन। प्रतिनिधित्व भनेको थोरैको निर्वाचन होइन, धेरैको सहभागिता हो।

३. प्रकृतिसँगको सन्तुलन

हामी बुझ्छौँ कि पृथ्वीमाथिको हिंसा वा प्राणीमाथिको हिंसा आफूमाथिको हिंसा हो। औद्योगिक दोहन, वन विनाश, प्रदूषण, र नाफामुखी शोषण अन्त्य हुनुपर्छ। पृथ्वी निजी सम्पत्ति होइन—यो एक जीवित अस्तित्व हो, साझा गुठी हो।

४. आवश्यकताको अर्थतन्त्र, लोभको होइन

हामी सञ्चय र अभावमा आधारित प्रणालीहरूको अन्त्य गर्छौँ। आर्थिक जीवन आपसी सहायता, स्थानीय विनिमय र पुनः उत्पादक अभ्यासहरूमा आधारित हुनुपर्छ। निजी नाफा कहिल्यै पनि सामूहिक कल्याणभन्दा माथि हुनु हुँदैन।

५. निजी सम्पत्ति र कर प्रणालीको अन्त्य

पितृसत्ताले जनतालाई आफ्नै दमनका लागि कर तिर्न बाध्य पार्छ। हामी यस्तो प्रणाली चाहन्छौँ जहाँ आधारभूत आवश्यकताहरू—खाना, बास, हेरचाह, उपचार, शिक्षा—किनिने वा कर लगाइने कुरा होइन, साझा गरिने कुरा हो। जमिन उसैको हो जो त्यससँग जीवन बिताउँछ, किनबेच गर्नेको होइन।

६ पुनःस्थापनात्मक न्याय

हाम्रो न्याय प्रणाली उपचारमुखी हुनुपर्छ, दण्डात्मक होइन। पितृसत्तात्मक दण्ड प्रणालीले घाउ अझ गहिरो बनाउँछ। मातृसत्तात्मक प्रणालीले सुन्छ, निको पार्छ, र व्यक्तिगत, सामुदायिक र पारिस्थितिक हानिहरू सुधार गर्छ।

७. रैडिकल समावेशिता

महिला, लैङ्गिक विविधता भएका मानिसहरू, आदिवासी ज्ञान राख्नेहरू, र सबैभन्दा उत्पीडितहरू केन्द्रमा हुनुपर्छ—प्रतीकका रूपमा होइन, साझा जीवनका संरक्षकका रूपमा। कुनै पनि रूपान्तरण पूर्ण मानिन्न, जबसम्म सबैभन्दा बहिष्कृतहरू समावेश हुँदैनन्।

अभ्यास : मञ्चबाट वृतमा

हाम्रो जमघटहरू पनि पितृसत्तात्मक संरचना नै प्रतिबिम्बित गर्छन् : एक वा दुई जना मञ्चमा, बाँकी चुपचाप बसी सुन्ने। यो परिवर्तन हुनुपर्छ। मातृसत्तात्मक मोडेल भनेको वृतको सभा हो—गोल सभा—जहाँ प्रत्येक आवाज महत्त्वपूर्ण हुन्छ, र ज्ञान सामूहिक हुन्छ। साँचो राजनीतिक भेला भनेको वक्ता र श्रोताको जमघट होइन—तर सह(निर्माताहरूको मिलन हो।
यो युटोपिया होइन। यो प्राचीन ज्ञानको पुनर्जन्म हो।

लैङ्गिक समावेश र सशक्तीकरणको भ्रम

मातृसत्तात्मक शासन भनेको पितृसत्ताको उही भूमिकामा महिलाहरूलाई प्रतिस्थापन गर्नु होइन। यो नेतृत्वलाई नै नयाँ परिभाषा दिनु हो।

महिलाहरूको साङ्केतिक उपस्थितिले प्रणालीलाई लोकतान्त्रिक बनाउँदैन—यो पितृसत्तालाई नयाँ नाममा बलियो बनाउँछ। महिलाहरूलाई सैनिक, लडाकु पाइलट, वा निगम प्रमुख बनाउने तालीमले उनीहरूलाई मुक्त बनाउँदैन : यो उनीहरूलाई पितृसत्तात्मक खेलमा सहभागी बनाउँछ, पितृसत्ताको नियम अनुसार।

लैङ्गिक समावेशको नाममा महिलाहरूलाई हिंस्रक, शोषणकारी, र श्रेणीबद्ध प्रणालीहरूलाई समर्थन गर्न प्रोत्साहन गरिन्छ। यो सशक्तीकरण होइन—यो फसाउने जाल हो।

पितृसत्तात्मक संरचनाभित्रको लैङ्गिक समावेश खतरनाक हुन्छ, किनभने यसले आधिपत्यको हिंसालाई सशक्तीकरणको भाषामा ढाकछोप गर्छ। जब महिलाहरूलाई सेना र युद्ध संयन्त्रमा राखिन्छ, तिनीहरूले ती प्रणालीहरू नष्ट गर्दैनन्—बरु तिनीहरूको वैधता बढाउँछन्। र, यसरी समानताको भ्रमले उत्पीडनको यथार्थलाई अझ गहिरो बनाउँछ।

हामीले महिला, पुरुष, र अन्य लैङ्गिक व्यक्तिलाई युद्धका लागि तालीम दिने होइन—हामीले तिनीहरूलाई रुख रोप्न, नदी सफा गर्न, बच्चाहरूको हेरचाह गर्न, वृद्धहरूको साथ दिन, र प्राकृतिक प्रणालीहरू पुनर्स्थापना गर्न आमन्त्रण गर्नुपर्छ। यही हो साँचो लोकतन्त्रको श्रम। यही हो जीवनमा आधारित लोकतन्त्रको अभ्यास—मृत्युमा आधारित होइन।

हामीलाई लैङ्गिक बराबरीका सेनाहरू चाहिँदैन। हामीलाई सेनाहरू नै चाहिँदैन।

आह्वान : बहुकेन्द्रित संसार बनाऔँ

निम्न कुराहरूको अन्त्य :

कुनै सेना होइन—किनभने हामीलाई मानव मार्न हतियारको आवश्यकता छैन

कुनै राष्ट्रिय सेना होइन—किनभने हाम्रो साँचो शत्रु भोक, रोग, र जलवायु सङ्कट हुन्—हामी एक-अर्का होइन

कुनै निगमीय लुटतन्त्र होइन—किनभने प्रकृति कुनै वस्तु होइन, मानिसहरू पनि होइन

युद्धका लागि कर होइन—किनभने सार्वजनिक स्रोतहरूले अस्पताल बनाउने हो, जेल होइन

कुनै निजी स्वामित्व होइन—यी सबै कुरा साझा हुनु पर्ने हो : वन, नदी, जमिन, ज्ञान, र हेरचाह

यसको सट्टामा, हामी लगानी गर्छौँ :

सबैका लागि निःशुल्क र समान शिक्षा

स्वास्थ्यलाई सार्वभौम अधिकार बनाउने

स्वच्छ हावा, पानी, र पुनः उत्पादक खेती

स्थानीय, सहभागी शासन वृतमार्फत

समुदाय-नेतृत्वमा आधारित न्याय, जुन उपचारमुखी हो

महिला, पुरुष र लैङ्गिक विविधताको ज्ञान, जसले दुईलिङ्गी प्रणालीलाई प्रश्न गर्छ र विविधतालाई अँगाल्छ

वातावरणीय संरक्षणलाई आध्यात्मिक र राजनीतिक कर्तव्य बनाउने

मातृसत्तात्मक राजनीतिक प्रणाली बहुकेन्द्रित हो, एक केन्द्रित होइन। यो धेरै वृतहरू मिलेर बनेको हुन्छ, जुन विश्वास र संवादबाट जोडिएका हुन्छन्, प्रतिस्पर्धा र बल प्रयोगबाट होइन।

जहाँ पितृसत्ताले नियन्त्रणलाई लक्ष्य देख्छ, मातृसत्ताले स्नेह र हेरचाहलाई उद्देश्य देख्छ।

यो युटोपियन कल्पना होइन। यो स्मृति हो—अनेक आदिवासी, लैङ्गिक विविधता भएका, मातृवंशीय, र सहकारी समाजहरूले जस्तै बाँचिएको—र हामी फेरि बाँच्नुपर्ने बाटो हो। संसार जलिरहेको छ, किनभने मानिसहरू विनाश चाहन्छन् भन्ने होइन—किनभने पितृसत्तात्मक प्रणालीहरूले त्यसको माग गर्छन्, त्यसको कारण हुन्।

हामीले राज्य, सेना, मतपेटिका भन्दा पर कल्पना गर्नुपर्छ। हामीले वृतमा सँगै बस्नुपर्छ—शक्ति हात पार्न होइन, शान्ति बनाउन।

किनभने साँचो लोकतन्त्र पाँच वर्षमा एकपटक भोट हाल्नको लागि भनिँदैन—लोकतन्त्रले हामीलाई हरेक दिन सँगै बाँच्न र निर्णय गर्न आमन्त्रण गर्छ।

(लेखक सुनिल बाबु पन्त संविधान सभा सदस्य एवं मायाको पहिचान नेपालका कार्यकारी निर्देशक हुन)