हालका वर्षहरूमा “ट्रान्स महिलाहरू महिला हुन्” भन्ने वाक्यांश पश्चिमेली लैङ्गिक राजनीतिको एक शक्तिशाली नाराका रूपमा स्थापित भएको छ। यसको उद्देश्य ट्रान्स व्यक्तिहरूको अधिकार, अस्तित्व र सम्मानलाई सुनिश्चित गर्नु हो—र त्यो आवश्यक पनि छ, किनभने ट्रान्सफोबियाले भरिएको दुनियाँमा यस्ता पुष्टि र समर्थनहरू जीवनरक्षा बराबर हुन सक्छन्।

तर यो वाक्यांश आफैँ पनि एउटै प्रश्नको बन्दी बनेको छ—पश्चिमेली “द्वैध लिङ्गीय सोच”को, जसले पुरुष र महिला भन्ने दुई बाकसहरू बाहेक अरू कुनै सम्भावनालाई ठाउँ दिन सक्दैन।

हामी त्यति किन सुन्दैनौँ—“ट्रान्स पुरुषहरू पुरुष हुन्”? किन यस्तो वाक्यांश त्यति प्रचलित छैन? अझ गहिरो प्रश्न उठाऊँ—किन मान्य हुनका लागि कसैले “पुरुष” वा “महिला” बन्नैपर्छ? आफू जस्तो हुनु, वा आफू नै हुनु किन पर्याप्त हुँदैन?

द्वैध लिङ्गीय पिँजरा र चिकित्सा प्रणालीको दबाब

यस विचारको जरा पश्चिमेली समाजमा गहिरिएको द्वैध लिङ्गीय सोचमा छ—जहाँ मानिसहरूलाई जन्मदेखि नै दुई मात्र बाकसमा राखिन्छ: पुरुष वा महिला। जो यो नियमबाट फरक हुन्छन्, उनीहरूलाई “विपरीत लिङ्ग” मा रूपान्तरण गरेर फेरि त्यसै पिँजरा भित्र फर्काउने प्रयास गरिन्छ।

DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) नामक मनोचिकित्सक पुस्तिकामा उल्लेख गरिएको “Gender Dysphoria” (लैङ्गिक असमझदारी) को परिभाषा पनि यसै ढाँचामा आधारित छ। यसले “जन्ममा निर्धारण गरिएको लिङ्ग” र “व्यक्तिको अनुभूत पहिचान” बीचको मेल नमिलाइएकोलाई मानसिक समस्या ठहर गर्छ।

यो नै कानुनी, चिकित्सकीय प्रक्रिया अनि ट्रान्स अधिकारका ढोकाहरू खोल्ने आधार बन्न पुगेको छ—तर साथसाथै यसले फरक लैङ्गिक पहिचानलाई समस्या, रोग वा गडबडीको रूपमा परिभाषित गर्छ।

अन्ततः चिकित्सकहरूले समाधानको रूपमा देखाउने बाटो के हो? फेरि कुनै एउटा बाकसमा फर्कनु—महिला बन्नु वा पुरुष बन्नु। यो मुक्ति होइन, यो पुनःआवरण मात्र हो।

उपनिवेश, शरीर र आत्माको भुलचुक

यो समस्या केवल पश्चिमको मात्रै हो? वा पश्चिमले बाँकी संसारलाई निर्यात गरेको भ्रम हो?

एसिया, अफ्रिका, अमेरिका, ओसियानियाका धेरै स्वदेशी समाजहरूमा लैङ्गिक विविधता सदियौँदेखि स्वीकार गरिएको थियो। नेपाल, भारत, तिब्बत, भुटान लगायत हिमालय क्षेत्रको परम्परामा पाँचदेखि सात वटा लिङ्गीय रूपहरू वर्णन गरिन्छ—जसमा पुरुष, महिला, तेस्रोलिङ्गी, अन्तरलिङ्गीय, स्त्री-प्रकृतिका व्यक्ति, पुरुष-प्रकृतिका व्यक्ति, र मिश्रित लिङ्गीय स्वभाव भएका व्यक्तिहरू पर्छन्।

नेपालको मातृसत्तात्मक विगतमा मानिसहरू जन्मिँदा महिला, पुरुष वा अन्तरलिङ्गीका रूपमा चिनिन्थे। तर समाजले उनीहरूलाई ‘के’ हो भनेर लिङ्ग निर्धारण गर्दैन थियो। लैङ्गिक पहिचान उमेरसँगै, शरीर, आत्मा र स्वभावको विकाससँगै आत्मिक रूपमा खुलिन्थ्यो—जबरजस्ती थोपथाप गरेर होइन।

कसैले “ट्रान्स महिला” हुनुपर्दैनथ्यो महिला बन्न। ऊ जे थिई, त्यसैको सम्मान गर्थे।

कसले निर्धारण गर्छ—को हो ‘महिला’?

“ट्रान्स महिलाहरू महिला हुन्” भन्ने भनाइ ट्रान्स पहिचानलाई सुरक्षा दिने प्रयास हो। तर यसले एउटै खतरनाक विचारलाई फेरि दोहोर्‍याउँछ—कि “महिला” भन्नाले एक स्थिर, सार्वभौमिक, सबैले पुग्नुपर्ने लक्ष्य भएको पहिचान हो।

तर धेरै गैरपश्चिमेली संस्कृतिमा ट्रान्स महिला भनेको ट्रान्स महिला नै हुन्—समान रूपमा सम्मानित, तर महिला बन्नैपर्ने बाध्यताबिना। ट्रान्स पुरुष पनि ट्रान्स पुरुष नै हुन्छन्—पुनःगठित पुरुष होइन।

यी कुनै ‘अधुरा’ पहिचान होइनन्—यी त आफ्नै रूपमा सम्पूर्ण र विशिष्ट पहिचानहरू हुन्।

चिकित्सकको भाषाबाट जब वाचा बन्छ—“तिमी गलत शरीरमा थियौ”

आज नेपालमा पनि धेरै बालबालिका र किशोरहरूलाई—जो अलि स्त्रैण छन्, जो पुरुष भएर पनि महिला जस्ता प्रस्तुत हुन्छन्, वा जसको पहिचान तरल (fluid) छ—उनीहरूलाई शिक्षण, मिडिया र संस्था मार्फत ‘तिमी गलत शरीरमा जन्मियौ’ भन्ने भनाइ सुनाइन्छ।

तर यो भनाइ हाम्रो परम्परामा कहिल्यै थिएन। हाम्रो समाजले शरीरलाई थुनो हैन, यात्रा मानेको थियो।

DSM-5 र पश्चिमेली चिकित्सकीय ढाँचा भने यिनै युवालाई ‘दिक्क लाग्ने’ बनाएर उपचारको नाममा उनीहरूलाई फेरि दुई वटा बाटामध्ये एकतर्फ धकेल्न खोज्छ।

यो बाटो केहीका लागि उपयोगी हुन सक्छ, तर यो नै सबैका लागि मुक्ति हो भन्ने मान्यता खतरनाक छ।

अवस्थाजन्य समावेशिता होइन—ज्ञानको उपनिवेशमुक्ति हो हाम्रो लक्ष्य

ट्रान्स अधिकारको लक्ष्य अझ धेरै पहिचानहरूलाई एउटै पश्चिमेली ढाँचामा अटाउने होइन, त्यो ढाँचा नै बिगार्ने हुनु पर्छ। चिकित्सा वा कानुनी स्वीकृति नै पहिचानको ग्यारेन्टी हुनु, स्वदेशी ज्ञानको अपमान हो।

के हामी यस्तो भन्न सक्दैनौँ?

ट्रान्स महिला भनेको ट्रान्स महिला नै हो—त्यो आफैँमा पर्याप्त हो।

महिला भनेको महिला नै हो—त्यो पनि पूर्ण र सम्मानित हो।

तृतीय लिङ्गीय व्यक्ति, मिश्र लिङ्गीय व्यक्ति वा अन्य लैङ्गिक व्यक्तिहरू गल्ती होइनन्, उनीहरू त मानवीय विविधताको जीवित स्वरूप हुन्।

ग्लोबल साउथ, स्वदेशी संस्कृति र मातृसत्तात्मक परम्परालाई पश्चिमेली मान्यताको खाँचो छैन—किनभने ती परम्पराहरूमा पहिले नै मुक्ति थियो, जुन पश्चिमले अझै बुझ्न सकेको छैन।

निष्कर्ष: प्रश्न बदलौँ, बाटो बदलिनेछ

समस्या ट्रान्स महिलाहरू महिला हुन् कि होइनन् भन्नेमा छैन।

समस्या त यस्तो प्रश्न सोध्नै पर्ने अवस्था हो—जहाँ “महिला” बन्नु नै लक्ष्य, मान्यता र पहिचानको मापदण्ड मानिन्छ।

साँचो लैङ्गिक मुक्ति त्यतिबेला सम्भव हुन्छ—जब हामी पहिचानलाई कुनै ढाँचामा अटाउने होइन, त्यो ढाँचाको अस्तित्व नै पुनर्विचार गर्छौँ।

अब समय आएको छ—‘को हो महिला?’ भन्दा अगाडि बढेर प्रश्न गरौँ:

‘हामी किन मानव अस्तित्वलाई यति साँघुरा खाँचहरूमा राख्न खोज्दैछौं?’

त्यो दिन, जब सबै स्वरूपहरू—स्वतः, सम्मानसाथ, र बिना प्रमाणीकरण—स्वीकार गरिन्छन्, त्यतिबेला मात्र लैङ्गिक मुक्ति साँचो अर्थमा सम्भव हुनेछ।

(लेखक पन्त एसियाकै पहिलो समलिङ्गी सभासद् एवं मायाको पहिचान नेपालका कार्यकारी निर्देशक हुन्)