“पानी चल्दैन” नेपालको ग्रामीण समाजमा यो वाक्य अझै पनि धेरै ठाउँमा सुनिन्छ। यस वाक्यले सतहमा साधारण जस्तो देखिए पनि यसको भित्र गहिरो सामाजिक विभेद र जातीय छुवाछूत लुकेको छ। यो केवल पानीको कुरा होइन, यो त समाजको सोच, व्यवहार र संस्कारमा गडिएको छुवाछूतको रूप हो, जसले दलित समुदायलाई दशौं पुस्तादेखि अपमान र बहिष्कारको जीवन बिताउन बाध्य बनाएको छ।

“पानी चल्दैन” भन्नाले उच्चजातिका मानिसहरूले तल्लो जातिका (दलित) व्यक्तिहरूले छोएको पानी, भाँडाकुँडा वा अरू सामानहरू प्रयोग गर्न नमिल्ने विश्वास जनाउँछन्। यस्ता व्यवहार अझै पनि गाउँघरमा पसल, चिया गुफा, धारो, मन्दिर, वा भोजभतेर जस्ता सामाजिक स्थानहरूमा खुले आम देखिन्छ। दलितले छोएको पानी प्रयोग गरे ‘पाप लाग्छ’ भन्ने अन्धविश्वास अझै पनि समाजमा जीवित छ।

नेपाली समाज हिन्दूवर्ण व्यवस्थाबाट गहिरो रूपमा प्रभावित छ। यसै आधारमा मानिसलाई जात–उपजातमा विभाजन गरिएको छ। ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य, शूद्र भन्ने क्रमले तल्लो जातिलाई सदैव हेपिने अवस्थामा राख्यो। शूद्र,विशेषगरी दलित जातिहरूलाई अछुत मानिने परम्पराले “पानी चल्दैन” भन्ने व्यवहारलाई संस्थागत बनायो।

“पानी चल्दैन” को असर

सामाजिक बहिष्कार: दलित समुदाय सामाजिक, धार्मिक, र सार्वजनिक जीवनबाट अलग राखिन्छन्।

मानसिक चोट: दलित बालबालिकाहरू सानै उमेरदेखि अपमान, तिरस्कार र बहिष्कारको सामना गर्छन्।

अवसरको अभाव: यस्तो विभेदले शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार लगायतका अवसरमा पहुँच कमजोर बनाउँछ।

आत्मसम्मानमा आघात: जब समाजले तपाईँलाई स्पर्श नगर्ने निर्णय गर्छ, त्यो केवल शरीर होइन, आत्मामा चोट पुर्‍याउँछ।

हालको अवस्था

नेपालको संविधान २०७२ र ‘जातीय विभेद तथा छुवाछूत (कसुर र सजाय) ऐन २०६८’ ले यस्ता व्यवहारलाई गैरकानुनी मानेको छ। तथापि व्यवहारमा यस्ता कुराहरू अझै पनि व्यापक छन्। केही ठाउँमा दलितहरू उठ्न थालेका छन्, शिक्षित भएका छन्, आवाज उठाएका छन्। सामाजिक सञ्जाल, दलित अधिकार आन्दोलन र युवा चेतनाले यो विषयलाई मुख्यधारको बहसमा ल्याउन थालेका छन्।

समाधानका उपायहरू

शिक्षा र सचेतना: विद्यालय, मिडिया र समुदाय स्तरमा छुवाछूत विरुद्ध चेतना मूलक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ।

कानुन कार्यान्वयन: विभेद गर्नेहरूलाई कानुनी कारबाही गरिनुपर्छ।

समावेशी नीति: दलित समुदायलाई राजनीति, प्रशासन, शिक्षा र रोजगारीमा समान अवसर दिनुपर्छ।

सांस्कृतिक परिवर्तन: ‘पानी चल्दैन’ जस्ता व्यवहारको सामाजिक बहिष्कार गर्नुपर्छ।

“पानी चल्दैन” भन्ने वाक्य केवल भाषिक होइन, एक गहिरो सामाजिक मानसिकता हो। यो मानसिकता परिवर्तन नगरी सामाजिक न्याय सम्भव छैन।

२१ औँ शताब्दीमा पनि कसैले अरूको छोएको पानी नचल्ने भन्ने कुरा लाजमर्दो मात्र होइन, अमानवीय पनि हो। जबसम्म सबैले एउटै धाराबाट पानी खान सक्दैनन्, तबसम्म हामी बराबरी र सभ्य समाजको कल्पना गर्नै सक्दैनौँ।